Mysterie wijzerplaten kerktoren Dirksland uitgezocht

DIRKSLAND - Soms zijn er van die dingen die je eigenlijk nooit zijn opgevallen. Maar áls je het dan eenmaal ziet, dan wil je ook weten hoe het zit. Het overkwam onlangs cabaretier Richard Groenendijk. Waarom zit de wijzerplaat van de klok op de Hervormde Kerk in zijn geboortedorp Dirksland niet netjes in het midden, maar aan linkerzijde van de toren? Het liet Richard niet meer los. Eilanden-Nieuws zou natuurlijk Eilanden-Nieuws niet zijn, als we er niet even in zouden duiken.

Door Pauline Hof

Het begon allemaal met een oude jeugdfoto van Richard op een elektrische stier op de braderie in Dirksland. “Maar liefst vijf seconden hield ik het vol. Hoe treurig wil je het hebben?”, lacht Richard. “Ik denk dat ik hier een jaar of tien ben. Dan zou die foto van eind jaren 70, begin jaren 80 moeten zijn.” Richard had hem gepost op zijn Instagramaccount, zoals hij wel vaker oude foto’s plaatst. “Een van mijn volgers schreef eronder dat het hem mateloos stoorde dat de wijzerplaat op het hoekje van de toren zat. Ik wist wel dat die klok niet in het midden zat, maar waarom eigenlijk? En waren er meer kerken in Nederland die dat hadden? Ik moest eigenlijk mijn teksten leren. Maar ja, het laat me dan niet meer los.”

Verplaatst

Al snel ontdekte Richard dat op oudere foto’s van de toren van de Hervormde Kerk aan de Ring de klok nog wel keurig in het midden zat. “Nu zal het absoluut zo zijn dat Dirksland een beetje verzakt is na mijn geboorte, maar dit vond ik opmerkelijk”, aldus Groenendijk. “De wijzerplaat was dus verplaatst. Dat roept natuurlijk nog meer vragen op. Ik heb dus een tweede bericht op Instagram geplaatst met de twee foto’s om het verschil te laten zien en gevraagd of er misschien iemand wist wat er hier gebeurd was. Al snel schreef iemand dat het vaker voorkomt; de Grote Sint Gertrudiskerk in Workum en de Oude Kerk in Naaldwijk hebben ook een klok uit het midden.” 

Heel veel mensen bleek het nooit te zijn opgevallen dat de wijzerplaat in Dirksland niet in het midden van de toren hing. Of ze wisten het wel, maar hadden er nooit verder over nagedacht. Richard vervolgt: “Grappig genoeg kwam er ook een stroom van ongeloof op gang. Mensen die bij hoog en laag volhielden dat de klok écht in het midden zat. Er waren Dirkslanders die het zich gewoon niet konden voorstellen. Veel mensen zijn meteen gaan kijken. Het is vast nog nooit zo druk geweest bij de kerktoren. Maar ze zagen allemaal, tot hun stomme verbazing, dat het écht zo was.” Ook vader John Groenendijk besloot even langs te fietsen. Hij meldde, nadat hij een rondje om de kerk gelopen had, dat de wijzerplaat op alle vier de zijden van de toren hetzelfde hing: op alle kanten op links. 

Restauratie

Gemeentearchivaris Jan Both dook in de oude archieven en kon verlichting brengen in de kwestie. “Bij de bouw van kerktorens werd vanzelfsprekend geen rekening gehouden dat er ooit wijzerplaten aan bevestigd zouden worden. Op de tekening van Cornelis Bakker ‘Zicht op Goedereede’ is al een klok te zien op de toren eind 18e eeuw, maar dat was vroeg. De eerste wijzerplaten bij torens op het eiland dateren pas van eind 19e, begin 20ste eeuw. Veel en veel later dus dan de bouw van de meeste kerken. In eerste instantie ging het trouwens meestal maar om één wijzerplaat, aan één zijde van de toren. Kerktorens beschikten overigens wel al veel eerder over een uurwerk. Dat was om de luidinstallatie aan te drijven. Reuze handig, want zo hoefde niet ieder uur de klok handmatig geluid te worden.” 

In 1966 werd begonnen met een grote restauratie van de Hervormde Kerk in Dirksland, die een paar jaar duurde. Er is veel aangepakt. In maart 1967 publiceerde Eilanden-Nieuws een uitgebreid artikel van architect Ir. J. van den Tol, die er als jongen zelf kerkte. Hij vertelde uitgebreid over de werkzaamheden. Hij behandelde onder andere de kap, de buitengevel, het pleisterwerk en de aanleg van centrale verwarming. Over de toren, met de spits uit 1836, sprak hij de wens uit dat het ondeskundig aangebrachte pleisterwerk uit het verleden ook zou worden aangepakt. Bij de renovatie kreeg ook het orgel een opknapbeurt, werd de klokkenstoel verplaatst, is er een carillon aangebracht en is het uurwerk vernieuwd.

Wijzerplaat

Op oude foto’s van de kerktoren is duidelijk te zien dat de wijzerplaten weinig fraai waren bevestigd. Het zag er allemaal een beetje rommelig en propperig uit. Het was logisch dat dit dus ook meteen werd opgepakt toen het lijstwerk werd opgeknapt. De firma Eijsbouts uit Asten, tegenwoordig Royal Eijsbouts, ‘s werelds grootste klokkengieterij en fabriek van torenuurwerken, al sinds 1872, werd ingeschakeld om de klus te klaren. Omdat de indeling was veranderd, werd opnieuw naar de positie van de wijzerplaten gekeken. Om een wijzerplaat te bevestigen is voldoende ruimte nodig tussen het galmgat en de bovenzijde van de toren, waar de omlijsting op staat. Die afmetingen verschillen per toren. In Dirksland was de ruimte voor een wijzerplaat wat krap. Een kleinere klok is dan een optie, maar is die dan nog goed zichtbaar? Monumentenzorg werd ingeschakeld. Zij stelde voor te kiezen voor nieuwe wijzerplaten en die dan links van het midden te plaatsen. De verplaatsing was dus uit esthetisch oogpunt en had geen specifieke reden. Het advies van Monumentenzorg is later opgevolgd. Jan Both zag overigens in de archieven terug dat de oude wijzerplaten zijn verkocht. Op 19 augustus 1970 werd met een stijlvolle dienst de gerestaureerde kerk in aanwezigheid van vele genodigden en hoogwaardigheidsbekleders in gebruik genomen. Er werden veel dankwoorden uitgesproken.

De kerktoren van de Hervormde Kerk in Dirksland, toen de klok nog in het midden van de toren zat (Foto: gemeentearchief).

Mening

Een paar jaar geleden waren de lichten van de wijzerplaten van de klok in van de toren in Goedereede defect. Het hele stadje was van de leg toen je in het donker niet meer kon zien hoe laat het was. Het is dus moeilijk voor te stellen dat Dirkslanders, die vast ook gehecht zullen zijn aan hun kerktoren, zich niet druk gemaakt hebben over het nieuwe aanzicht van hun toren. Of was het algehele resultaat van de restauratie zo indrukwekkend, dat de verplaatsing wijzerplaten in het niet viel? Navraag bij verschillende Dirkslanders die die periode bewust moeten hebben meegemaakt, leverde echter niets op. In oude edities van Eilanden-Nieuws is er niets over terug te lezen. Ook Jan Both kon daar niets van terugvinden in de archieven. In oude raadsverslagen van de gemeente Dirksland uit die tijd is wel terug te lezen, dat er uitgebreid gesproken is over de kosten van de restauratie, maar niet over de verplaatsing van de wijzerplaten. Eilanden Nieuws meldde op 1 november 1968 dat de kosten aanvankelijk waren begroot op 923.000 gulden, maar dat er een overschrijding was van 342.184 gulden en 90 cent. 

De kerkgemeenschap, de gemeente en de provincie betaalden samen de rekening, via vastgestelde percentages. Bij zo’n flinke overschrijding van het budget zijn stevige discussies niet moeilijk voor te stellen. Ook uit correspondentie die Jan Both vond, van gemeenteambtenaren met de firma Eijsbouts, wordt gesproken over meerkosten, maar niet over de inhoud van de werkzaamheden. Jan vult aan: “Tegenwoordig leven we in een tijd waar we over alles een mening hebben. We vinden overal wat van en ventileren dat. Sociale media spelen daar ook een rol in. Het was toen echt een andere tijd. Ik sluit niet uit dat niemand zich in Dirksland toen druk heeft gemaakt over de verplaatsing van de wijzerplaten.”

Richard Groenendijk heeft inmiddels vernomen hoe de vork in de steel zit. Hij kan gelukkig weer rustig slapen.