Vierhonderd jaar kerkgeschiedenis van Nieuwe-Tonge vastgelegd
NIEUWE-TONGE – Dominee Gaveel is een bekende figuur uit de kerkgeschiedenis van Nieuwe-Tonge. Hij diende de Gereformeerde Kerk in de achttiende eeuw. Casparus Barlaeüs (Kaspar van Baerle) is nog bekender. Vooral omdat hij remonstrants was en na zijn periode in Nieuwe-Tonge (1608-1612) is afgezet als predikant. Qua bekendheid spant dominee Felix misschien nog wel de kroon. Hij zou, met behulp van plotselinge extreme weersomstandigheden, in de vroege jaren zestig van de negentiende eeuw de kermis in Nieuwe-Tonge hebben beëindigd. Valt er niet meer te vertellen over deze predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk? Jazeker. En niet alleen over hem. Wie meer wil weten over de kerkgeschiedenis van Nieuwe-Tonge –maar ook over het dorp zelf –, kan niet heen om het boek '400 jaar Kerckedienaers van de Nijewe Tonghe'. Het is geschreven door Dick Exalto en sinds 17 augustus verkrijgbaar.
Door Kees van Rixoort
Exalto (54) is werkzaam in de plantenveredeling van tuinbouwgewassen. In zijn vrije tijd onderzoekt hij het verleden en is hij archiefbeheerder van de Hervormde Gemeente Nieuwe-Tonge. Uit de combinatie van die twee bezigheden is het fraaie geschiedenisboek voortgekomen. Hij heeft er de afgelopen acht jaar ongeveer tweeduizend uur aan gewerkt. Het archief bevindt zich sinds 2006 in het Streekarchief Goeree-Overflakkee.
De kerkelijke geschiedschrijving komt bij Dick Exalto niet zomaar uit de lucht vallen. In zijn woning aan de Kerkring – met uitzicht op de eeuwenoude dorpskerk en de omringende kerkgracht – vertelt hij dat het hem "in de genen zit". "Mijn vader, drs. K. Exalto, was predikant en kerkhistoricus. In de jaren zestig stond hij in Melissant. Later was hij predikant in Noordeloos, Hasselt en Benthuizen. Zelf ben ik geboren in Dirksland. De eerste jaren van mijn leven heb ik doorgebracht in Melissant. In 2000 zijn we vanuit Benthuizen weer op Goeree-Overflakkee komen wonen, in Nieuwe-Tonge."
Naast de genetische factor is er nog een reden voor het historisch onderzoek en de publicatie. "Er was weinig over de kerkgeschiedenis van Nieuwe-Tonge bekend. Als je die lange lijst met predikanten in het kerkportaal ziet, besef je dat er heel veel te vertellen valt. Dat hoort vastgelegd te zijn, dat hoor je te weten. Daarom laat ik al die predikanten nog spreken nadat zij gestorven zijn."
Per predikant
Dat doet Dick Exalto in 45 hoofdstukken. Per predikant één hoofdstuk. De eerste is Johannes Horstius (1574-1583), de laatste Jan Pieter Verkade (1965-1972). Zo omvat '400 jaar Kerckedienaers van de Nijewe Tonghe' precies vier eeuwen kerkgeschiedenis. De schrijver gaat echter niet voorbij aan de rooms-katholieke periode, die duurde van 1461 tot 1574. Hij is gestopt in 1974. Niet alleen omdat dat precies vierhonderd jaar na de reformatie is, maar ook "vanwege de geheimhouding".
Het boek gaat over predikanten en de betekenis die zij hadden in de kerkelijke gemeente en het dorp. Maar daar stopt het verhaal niet, het boek gaat ook over dorpsgenoten, gebouwen en landerijen. Zo geeft het ook een beeld van de samenleving in Nieuwe-Tonge. "De geschiedenis van de kerk en die van het dorp zijn nauw verweven", zegt Dick Exalto. "De kerkenraad was bijvoorbeeld nauw betrokken bij de oprichting van de christelijke school. Ander voorbeeld: er was een diaconaal bos in Duivenwaard. Het hout uit dat bos werd gehakt, gekliefd en geklampt om vervolgens openbaar te worden verkocht om de diaconiekas te gevuld te houden. De diaconie bezit ook sinds mensenheugenis landerijen, een aantal percelen zelfs vanaf het begin."
Pareltjes
Het onderzoek was een zware kluif – in de tussentijd onderzocht de amateurhistoricus ook nog de lange geschiedenis van zijn prachtig geconserveerde woning –, maar Exalto kan terugkijken op een mooie tijd. "Ik heb enorm veel vreugde aan het onderzoek en het schrijven beleefd. Soms is het wel taai, al die acta doornemen, maar soms kom je de mooiste pareltjes tegen. Mooi om die te delen met de lezers van het boek. Zo'n kerkarchief is niet alleen 'ter leering' maar ook 'ter vermaeck'. Er kan om zo te zeggen geen tv tegenop. Je krijgt een beeld van hoe mensen leefden, je gaat ze kennen."
De laatste kerkscheuring staat niet in het boek, want die is van na 1974. De Afscheiding en de Doleantie in de negentiende eeuw gingen vrijwel aan Nieuwe-Tonge voorbij. Wel liepen, wat verder terug in de tijd, de gemoederen hoog op tijdens de botsing tussen de remonstranten en de contraremonstranten. "De straatstenen werden met dolken uit de straat gehaald", vertelt de schrijver. "Er was bijna sprake van een handgemeen." Ook andere conflicten en aanvaringen, bijvoorbeeld met de ambachtsheerlijkheid over het aanstellen van een predikant, komen in het boek aan de orde. De schrijver gaat daarbij zo objectief mogelijk te werk. Tegelijkertijd maakt hij achter op het boek duidelijk tegen welke achtergrond het is verschenen: "De Heere houdt Zijn kerk in stand, ondanks ons. In de acta staan over het algemeen zaken vermeld die weinig verheffend zijn voor de mens. Des te heerlijker schittert Gods trouw en bijzondere zorg door de geslachten heen tot op heden."
'400 jaar Kerckedienaers van de Nijewe Tonghe' telt 188 pagina's en ruim tweehonderd foto's. Het kost 29,95 euro en is verkrijgbaar bij Boekhandel van der Boom in Sommelsdijk en bij de auteur: Kerkring 20, Nieuwe-Tonge. Een aanrader voor iedereen die meer wil weten over de geschiedenis van de kerk in Nieuwe-Tonge én het dorp zelf.
