Wandelen door Bonhoeffers gedachtegoed
Routes door Berlijn
Arthur Alderliesten
2015, Buijten & Schipperheijn
120 blz., € 13,50
ISBN 9789058 818409
De Duitse hoofdstad Berlijn is een wereldstad met een rijke geschiedenis. In de periode 1933 tot 1945 vormde Berlijn het middelpunt voor nazi-Duitsland. In deze stad groeide de in Breslau geboren Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) op. Het grootste deel van zijn leven als theoloog, denker en verzetsstrijder bracht hij door in de Duitse hoofdstad en om een goed beeld te krijgen van de ontwikkeling van het gedachtegoed van Bonhoeffer is het interessant om de plaatsen die van grote betekenis waren in zijn leven te bezoeken.
De door Alderliesten uitgezette wandeling kan in twee dagen worden gelopen en start in de Wangenheimstrasse, waar zich op nummer 14 een imposante villa bevindt. Hier groeide de jonge Dietrich, zoon van neuroloog en psychiater Karl Bonhoeffer en zijn vrouw Paula, op. Het gezin Bonhoeffer telde acht kinderen en behoorde tot de aristocratie.
Vervolg je de route dan kom je bij het Grunewald Gymnasium. Het onderwijs dat Bonhoeffer op de middelbare school en vervolgens aan de universiteit ontving, vormde samen met zijn opvoeding de bakermat voor zijn unieke visie op kerk en staat. Al vroeg vatte bij hem de gedachte post dat het tot de mogelijkheden moest behoren dat de kerk een kritische houding aannam ten opzichte van het handelen van de staat, aldus de auteur. Deze visie was uniek in kerkelijk Duitsland, men hing in principe de tweerijkenleer van Luther aan: de kerk volgt de besluiten van de staat zonder kritiek.
De wandeling voert verder langs Bahnhof Grunewald, een van de drie Berlijnse stations die een belangrijke rol speelden in de deportatie van 55.000 Joodse inwoners van de stad. Van de 120.000 Berlijnse joden die voor 1940 de stad bevolkten waren in 1945 nog slechts 6.000 over.
Verder gaat het langs Kaiserdamm 114, waar Erich Maria Remarque zijn roman 'Im Westen nichts Neues' (1929) schreef. De Eerste Wereldoorlog had ook in het gezin Bonhoeffer diepe sporen nagelaten: een oudere broer van Dietrich stierf aan het front.
Gerechtigheid
In het markante gebouw aan Witzlebenstrasse 4-10 huisvestte van 1936-1943 de Rijkskrijgsraad. Hier vonden de eerste verhoren van Bonhoeffer plaats. De officiële beschuldiging luidde dat hij 'de militaire dienstplicht ontdook vanwege zijn spionageactiviteiten.' Aanvankelijk waren Duitse predikanten vrijgesteld van de dienstplicht, later werden deze vrijstellingen ingetrokken en werd elke predikant dienstplichtig gehouden.
Vanaf 1935 woonde de familie Bonhoeffer aan Marienburger Allee 43. Op deze plaats is nu het Bonhoeffer-Haus gevestigd.
Bonhoeffer studeerde aan de Humboldt Universität, ook deze plaats is in de route opgenomen. Een bezoek aan de St. Matthäuskirche waar Bonhoeffer werd bevestigd als predikant kan worden gecombineerd met het bezichtigen van de Zionskirche waar de theoloog preekte, doopte en catechisatie gaf aan een groep van 50 'Konfirmanden'. 'Deze groep uit de sloppen van Berlijn, stond als onhandelbaar bekend. Maar het duurde niet lang of hij kon met hen lezen en schrijven.'
De gastvrijheid van Bonhoeffer bleef niet lang onbekend bij deze jongens. 'In de bakkerswoning waar Bonhoeffer woonde (Oderbergerstrasse 6) waren de jongens altijd welkom. Ook als hij niet thuis was, mochten ze op zijn kamer verblijven en op zijn kosten blijven eten' (pag.95). Een speciaal hoofdstuk in het boek is gewijd aan 'Tiergarten 4: het euthanasieprogramma'.
Op 9 april 1945 wordt Bonhoeffer vanwege zijn verzet tegen het nationaal-socialisme in concentratiekamp Flossenburg vermoord. Op het Doretheenstädtischer Friedhof staat een gedenksteen met als opschrift: 'Zalig zijn zij die vervolgd worden om de gerechtigheid, want van hen is het Koninkrijk der hemelen.'
Deze gids maakt diverse aspecten uit het leven van de theoloog aanschouwelijk. Het bevat veel foto's en illustraties, diverse citaten van de theoloog, veel geschiedkundige feiten en heel toegankelijke informatie over zijn theologie. Ook als je niet naar Berlijn afreist is dit een prachtig boek om te lezen. De auteur hanteert een prettig leesbare schrijfstijl en voor wie op een bondige manier meer over Bonhoeffer wil weten kan dit boekje een prima aanzet vormen om bijvoorbeeld de biografie van Bonhoeffer van de hand van Eberhard Bethge ter hand te nemen. Het boek bevat diverse bijlagen met een overzicht van gebruikte bronnen en noten en een chronologie van Bonhoeffer en Berlijn. Daarnaast krijgt de lezer veel praktische (reis)informatie over het openbaar vervoer in Berlijn en diverse openings- en sluitingstijden van de te bezoeken gedenkplaatsen.
Arthur Alderliesten (1979) studeerde Bedrijfskader en Communicatie en is lid van de Nederlandstalige sectie van de Bonhoeffer Society.
Door Jolande Driesse-Bosland