De Wittenbergse nachtegaal
Vorig jaar verscheen een belangwekkend boek over 'de wereld van Luthers liederen', getiteld De Wittenbergse nachtegaal. Alleen die aanduidingen al geven de lezer de indruk dat hij een bijzonder boek in handen heeft en dat is ook zo.
Auteur Ed Kooijmans, voorheen docent Nederlands aan het Van Lodenstein College in Amersfoort, neemt zijn lezerspubliek mee in een boeiend relaas over Luthers activiteiten op het gebied van de kerkmuziek. Deze zijn minder bekend dan zijn theologische handelingen en publicaties, al wordt uit het lijvige boek wel duidelijk dat ze niet van elkaar te scheiden zijn. Ja, meer dan dat, Luther heeft juist ook met zijn melodieën en teksten de Reformatie binnen de kerk bevorderd en een gevoelige snaar bij het volk geraakt: zij werden de liturgie ingetrokken!
Kooijmans enthousiasme over de aard van Luthers bediening doet weldadig aan als hij in zijn voorwoord schrijft: (…) anderzijds is zijn werk vol van een haast kinderlijke blijdschap over de herontdekking van het aloude Evangelie, namelijk dat God een zondaar in Christus genadig wil zijn, zonder dat deze daarvoor ook maar iets hoeft te doen dan God op Zijn woord te geloven en zich aan Hem toe te vertrouwen.
Dat heeft Luther uitgedragen in alle facetten van zijn werk: prediking, geschrift, polemiek en lied! Soms ongepolijst en al te rechtlijnig, maar altijd gedreven en zonder bijbedoeling. Zijn diepste intentie was het volk terug te voeren naar Gods Woord, het vaste fundament voor de zaligheid.
Het boek bestaat uit drie delen: 1. De wereld van Luthers liederen (achtergronden, aard, thema's en betekenis van de liederen), 2. Teksten, vertalingen en melodieën en 3. Bijlagen, register en literatuur. Liefhebbers van Lutherliteratuur ontvangen met dit boek een zinvolle aanvulling op eerdere publicaties, zoals het bekende Luther onze huisvriend.
De tekst leest vlot en is goed gedocumenteerd. Het eerste deel verbindt de liederen met de persoonlijke ontwikkeling van de reformator en plaatst ze in het kader van de tijd. Een voorbeeld: Ein neues Lied wir heben an. Het is Luthers eerste lied. Hij schreef het na de dood van de eerste twee martelaren in Nederland en typeert deze gebeurtenis als exponent van de strijd tussen God en de duivel. Een dergelijke verwijzing is ook te vinden in het bekende Ein feste Burg ist unser Gott: De vorst van de hel/ bedreigt ons nu fel/ zijn wapen en kracht/is list en overmacht/ Nooit zag men zijns gelijke. Maar hoe triomfantelijk klinkt het in het derde couplet: De vorst van de tijd/verliest deze strijd/ Wat baat hem geweld/ zijn vonnis is geveld/ één woordje doet hem vellen.
Naast de verwijzing naar een historische terechtstelling verwoordt Luther hier ook iets zijn persoonlijke aanvechtingen. In het Gott der Vater wohn uns bei klinkt hetzelfde thema door met ook nu weer gebed om en zicht op de overwinning: God en Vader, sta ons bij/ en laat ons niet verderven/ Maak ons van de zonden vrij/en doe ons zalig sterven/ Hoed ons voor des duivels macht/Niets doe 't geloof verflauwen/Heer, laat ons op U bouwen/met hartelijk vertrouwen/ons verlaten op uw kracht/als ware christ'nen lijden/des duivels listen mijden/met Godes waap'nen strijden/Amen, amen, maak dat waar/dies zingen wij halleluja.
En dan is er de door Luther berijmde Psalm 12, Ach Gott von Himmel sieh darein door tijdgenoten wel dé psalm van de Reformatie genoemd. Deze werd in Braunschweig spontaan door de gemeente aangeheven als stem tegen de leer van de goede werken die door de beroemde theoloog Sprengel van de kansel werd verkondigd. Ternauwernood kon hij de kerk zonder kleerscheuren verlaten... Dezelfde psalm werd in Lübeck langs de deuren gezongen door een volkszanger die daarom uit de stad werd verbannen. Echter het volk was al 'verknoeid': toen de kapelaan de zondag daarna het gewoonlijke gebed voor de doden wilde bidden, hieven twee jongens deze psalm aan en heel de gemeente viel in en zong het lied tot het eind toe uit, alsof men in kerk nooit anders had gedaan…
Deze voorvallen laten zien hoezeer Luther met zijn psalmberijmingen en liederen het hart van het volk heeft geraakt. Hij gaf hun het gezongen Woord van God als instrument en wapen, tot eer van God, stichting van de gemeente en bestrijding van de dwaalleer. Daarmee bleef hij ook met dit deel van zijn arbeid trouw aan de sola's van de Reformatie: sola scriptura, sola gratia en sola fide.
N.a.v.: Ed Kooijmans, De Wittenbergse Nachtegaal, Den Hertog Houten, 2014. ISBN nummer: 9789033126239 aantal pagina's: 381.