21 Joodse oorlogsslachtoffers kregen hun naam weer terug op het eiland
GOEREE-OVERFLAKKEE – Het was op zaterdag 12 april vorig jaar dat op Goeree-Overflakkee de eerste Stolpersteine werden gelegd. Vijftien van de in totaal 57 die er zullen komen. Dit jaar zou een vervolg worden gegeven aan het leggen van de steentjes en dat was afgelopen maandag 16 februari het geval, toen in Sommelsdijk, Middelharnis en Oude-Tonge in totaal 21 Stolpersteine werden gelegd. Vijf in Sommelsdijk, tien in Middelharnis en zes in Oude-Tonge. 's Morgens werden er stenen gelegd voor de Joodse families Gazan, Hartogs, Slager en Rood; 's middags in Oude-Tonge voor de Joodse families Cohen, De Winter en Cohensius. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden ze vermoord onder het naziregime. In vernietigingskampen vonden ze veelal hun levenseind. Hun namen staan nog wel ergens geregistreerd, maar verder zijn ze in vergetelheid geraakt. De Stolpersteine bedoelen echter de herinnering aan hen levend te houden en hun namen terug te brengen in de samenleving.
Tekst en foto's: Hans Villerius
Stolpersteine zijn betonnen blokjes van 10 x 10 cm. met daarop een messing plaatje waarin de naam, geboortejaar, deportatiejaar en -plaats, overlijdensdatum en -plaats van de oorlogsslachtoffers staan gestanst. Luttele gegevens, waarachter echter een tragedie schuilgaat, een lijdensweg van onmenselijkheden, die nooit plaats hadden mogen vinden. Vandaar ook dat Piet de Man, lid van Lions Club Goeree-Overflakkee en initiatiefnemer van de uitvoering van het Stolpersteine project op Goeree-Overflakkee, maandag zei: 'Wij zouden vandaag hier niet moeten zijn', doelend op de gelegenheid van het leggen van de Stolpersteine. Deze woorden sprak hij ook bij de steenlegging vorig jaar en bewust herhaalde hij ze afgelopen maandag, ter gelegenheid van de tweede serie gedenksteentjes die deze dag werd gelegd.
Struikelen
De Stolpersteine worden in principe aangebracht in de bestrating vóór de voordeur van het huis waar het betreffende slachtoffer het laatst heeft gewoond. Om de gegevens op de messing plaat te kunnen lezen, moet je bukken, je neerbuigen. Om dan niet letterlijk maar in figuurlijke zin te struikelen, met hart en hoofd, over de geschiedenis die opgesloten ligt in die enkele gegevens die daar, in de bestrating, te lezen zijn. 'Stolpern' is het Duitse woord voor 'struikelen'. Daarmee geeft de naam Stolpersteine aan dat deze gedenkstenen in de straat in symbolische zin als struikelstenen in de samenleving moeten fungeren, 'opdat wij niet zouden vergeten', 'opdat dit nooit weer zal gebeuren', 'om door te geven aan de navolgende generaties' en 'opdat hun gedachtenis tot zegen moge zijn'.
Naam terug
De geestelijke vader van de Stolpersteine is de Duitse beeldend kunstenaar Gunter Demnig, die de stenen bedoelt als herinneringstekens voor alle slachtoffers van het naziregime. Naast Joden kunnen dat dus ook politieke gevangenen zijn, Jehova's getuigen, homoseksuelen, zigeuners en gehandicapten.
Sinds de start van zijn Stolpersteine project in 1994 heeft Demnig al 50.000 Stolpersteine geplaatst in meer dan duizend steden en dorpen in zeventien Europese landen. Sinds november 2007 ook in Nederland en sinds april vorig jaar ook op Goeree-Overflakkee, waar de 57 omgekomen Joden die op het eiland woonden door het leggen van de Stolpersteine hier hun namen weer terugkrijgen. In letterlijke zin dus zelfs.
Veel werk
Voor het leggen van de tweede serie op het eiland was er maandagmorgen een officieel samenzijn in de foyer van het Diekhuus. Hier gaf voorzitter Joost van der Pol, als voorzitter van het Paul van Hessenfonds, eerst uitleg over dit fonds. Als één van de twee goede doelenstichtingen van Lionsclub Goeree-Overflakkee en genoemd naar één van de initiatiefnemers om deze Lionsclub op te richten, geeft dit fonds financiële ondersteuning aan sociaal-culturele activiteiten op het eiland. Ook het Stolpersteine project, dat op initiatief van mede-Lion Piet de Man tot stand kwam, mocht op steun van het Paul van Hessenfonds rekenen.
Voordat plaatsing op Goeree-Overflakkee mogelijk werd, moest er echter veel werk worden verzet, zei Van der Pol. Allereerst moesten er financiële middelen zijn. Hiervoor werd eind 2012 een speciale postzegel op de markt gebracht met daarop de afbeeldingen van de wapens van de vier toenmalige gemeenten op het eiland. De verkoop verliep voorspoedig en er werd een substantiële bijdrage ontvangen vanuit het Paul van Hessenfonds, evenals bijdragen van diverse sponsoren die zich aanmeldden.
Intussen werkte voornamelijk Piet de Man hard aan het in kaart brengen van de nodige gegevens van de omgekomen Joodse inwoners van het eiland. Veel hulp kwam van streekarchivaris Jan Both en van een medewerkster van Kamp Westerbork. Maar ook publicaties van wijlen Teun de Waal in Eilanden-Nieuws en het boek 'Blijvend gedenken' van David Hoogzand reikten veel informatie aan.
Gulden Regel
Nadrukkelijk ging Van der Pol ook in op de Gulden Regel: wat jij niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet. "Je kan er niet vroeg genoeg mee beginnen om kinderen dit te leren. Het is de basis van een fatsoenlijke samenleving. Hoe frappant is het dat deze Gulden Regel in de vele culturen die de mensheid kent op bijna dezelfde wijze wordt gekend. Maar hoe verhoudt dit zich tot de realiteit? Hoe vaak horen wij niet toch nog: wat tóen gebeurd is, mag nooit meer gebeuren? We hoeven maar een krant op te slaan of een journaal op televisie te zien en we worden keihard met de actualiteit geconfronteerd: het gebeurt nog steeds en op vele plaatsen in de wereld!" Van der Pol ondersteunde dit met de recente gebeurtenissen in Parijs en Kopenhagen. "Het is toch niet te geloven dat die prachtige en duidelijke Gulden Regel maar niet wil beklijven? Waarom is de mensheid daar niet toe in staat? Laten we het antwoord hierop maar het Gulden Antwoord noemen en hopen dat dit antwoord eens komt… En laten we inderdaad steeds weer alle kinderen deze Gulden Regel bijbrengen, in de hoop dat dit eens leidt tot een menselijke gedragsverandering en daardoor een verdraagzamere en betere wereld!"
In andere bewoording onderstreepte Piet de Man deze woorden: "Wij kunnen niet toestaan dat ons verleden de toekomst van onze kinderen wordt", zo citeerde hij een uitspraak die in januari jl. gedaan werd tijdens de herdenking van de bevrijding van Auschwitz-Birkenau. "Het toenemende antisemitisme steekt, helaas ook in Europa in landen die geleerd zouden moeten hebben van de Tweede Wereldoorlog, opnieuw de kop op. In toenemende mate zijn Joden in Europa angstig om voor hun religie uit te komen en laten wij niet denken dat dit in Nederland niet voorkomt. De recente gebeurtenissen in Parijs en in Kopenhagen zijn waarschuwingen voor ons! Het is belangrijk dat wij niet vergeten wat een misdadig bewind met onschuldige mensen doet!"
Elkaar nodig
Waarnemend burgemeester Jan Pieter Lokker noemde het Stolpersteine project "een prachtig initiatief" en "een project dat voor alle generaties is". Blij was hij dan ook met het feit dat maandagmorgen maar liefst 18 VWO brugklasleerlingen van de Prins Mauritsschool te Middelharnis aanwezig waren bij de bijeenkomst en bij het leggen van de stenen. "Het is goed om de herinnering levend te houden en daar een vervolg aan te geven." Om nieuwe situaties van oorlog en soortgelijke ellende te voorkomen is het belangrijk om samenwerking te blijven zoeken in een verenigd Europa, zo gaf hij aan, "vanuit een diep gevoel dat je elkaar nodig hebt en weet een open gemeenschap te zijn. Dat gevoel moeten we koesteren. Ook moeten we de ander zien én waarderen zoals hij is en niet elkaar tegen elkaar uit laten spelen. Daarbij is het belangrijk dat de politiek meer samenbrengt en aan elkaar verbindt. Dat laatste kan alleen als we de participatiesamenleving serieus nemen. Wat mij betreft staat het Stolpersteine project hier ook symbool voor, namelijk dat we vanuit de samenleving ervoor zorgdragen dat de namen van anderen niet uit de samenleving zullen verdwijnen." Immers: een mens is pas vergeten als we zijn naam vergeten zijn, zo citeerde Lokker de Talmoed.
Bloementuin
Als nabestaande van de Joodse familie Hartogs die op het eiland heeft gewoond, blikte mevrouw Tons Katzenstein-Hartogs (88) terug op haar herinneringen aan die tijd, waarin ze gedurende alle vakanties bij haar oom en tante in Middelharnis logeerde. "Het vormde de bloementuin van mijn jeugd!", zo gaf ze aan. Ook sprak ze woorden van waardering uit voor het initiatief om op het eiland het Stolpersteine-project te realiseren, alsmede voor de inspanningen die Piet de Man zich getroostte om dit georganiseerd te krijgen. "Zo blijven de namen van hen die ons zo dierbaar zijn toch bestaan in de samenleving, ook als wij er straks niet meer zijn. Hun gedachtenis zij tot zegen!"
Haar dochter Petra zong vervolgens een Joods gebed dat in de Joodse traditie gezongen wordt bij begrafenissen: een gebed om rust en bescherming voor de overledene. "Onze dierbaren die hier hebben gewoond hebben nooit een graf gekregen, maar door de herinneringssteentjes die hier gelegd worden nu in zekere zin toch wel."
Sommelsdijk
's Morgens werden in Sommelsdijk Stolpersteine gelegd in de bestrating voor het pand Westdijk 53, waar Salomon Gazan en zijn echtgenote Sebilla Gazan-Levi met hun gezin woonden en een slagerij hadden. Voor hen en hun kinderen Cato, Izaäk Salomon en Roosje werden hier vijf Stolpersteine gelegd.
Twee stenen werden gelegd voor het winkelpand aan Zandpad 70, waar Marcus Salomon Hartogs en zijn vrouw Helena Eleonora Hartogs-Kooperberg een goud- en zilverwinkel hadden.
Eveneens aan het Zandpad, maar nu voor nummer 56, werden stenen gelegd voor Betje, Deborah en Louis Rood – twee zussen en een broer. De zussen hadden aan het Zandpad een hoeden- en pettenwinkel, Louis was veehandelaar.
Nog een eindje verder, voor Zandpad 44, werden vijf Stolpersteine gelegd. Voor David Slager, zijn vrouw Eva Hendrina Slager Schooning, diens zus Hendrina Schooning, voor zoon Philip en voor dochter Leentje. David Slager was godsdienstonderwijzer en voorzanger in de Joodse synagoge die daar toen gevestigd was.
Voor de woning aan Louis Bouwmeesterplein 9 werd een steen gelegd voor Adriana Hartogs-Hagens, die op een onderduikadres in Arnhem door ziekte is overleden, waarschijnlijk omdat ze daar adequate medische zorg moest ontberen.
Oude-Tonge
Na een korte bijeenkomst in gebouw Aktiva te Oude-Tonge werd 's middags ook in dit dorp een aantal Stolpersteine gelegd. Drie stuks voor Kerkstraat 1, waar Meijer Marcus Cohen en zijn vrouw Sophia Cohen-Rosenberg een slagerij hadden. Zij, evenals hun zoon Louis overleefden de oorlog niet.
Op de plek waar aan de Molendijk, tegenover huisnummer 55, de woning stond van broer en zus Levie Israël de Winter en Sara de Winter, werden ook voor hen twee stenen gelegd.
En op de plek van de eveneens aan de Molendijk afgebroken woning, tegenover de nummers 15/17, werd een steen gelegd voor Cato Cohensius, die hier een manufacturenwinkeltje had.
In totaal 21 Stolpersteine werden zo deze dag op het eiland gelegd. De laatste 21 zullen naar verwachting volgend jaar worden gelegd, in Middelharnis en in Dirksland.
