Kristallnacht
Voorspel van de vernietiging 1938-1945
Martin Gilbert
2014, Uitgeverij Omniboek
240 blz., € 19,99
ISBN 9789401 903868
'Vier gewapende SA-leden kwamen naar binnen gestormd en stortten zich op mijn vader. Ze sloegen hem en duwden hem de trap af', aldus de twaalfjarige Lucie Daschler in haar brief van 5 juni 2005 aan Martin Gilbert.
In de Kristallnacht, de nacht van 9 op 10 november 1938, trok een spoor van geweld, vernieling en plundering door Duitsland en Oostenrijk. Duizenden synagogen werden verwoest en talloze winkels en woonhuizen onherstelbaar vernield en geplunderd. Doelwit waren de Joden. Velen van hen werden ernstig mishandeld en er kwamen in totaal eenennegentig Joden om het leven tijdens deze golf van georganiseerde razernij. De gealarmeerde hulpdiensten hadden van hogerhand het bevel gekregen toe te kijken maar geen hulp te bieden.
Aan de hand van talloze mondelinge en schriftelijke bronnen geeft Martin Gilbert een indrukwekkend en aangrijpend beeld van de gebeurtenissen tijdens de Kristallnacht én van de ontwikkelingen die hieraan vooraf gingen en er direct op volgden.
Diverse (Joodse) ooggetuigen uit Wenen, Berlijn en alle delen van het Rijk komen aan het woord. De negenjarige Oskar Prager uit Fürth was één van hen: ''s Nachts rond een uur of twee werd ik ruw gewekt door een man in een bruin uniform, die ik herkende als een lid van de S.A. Hij schreeuwde tegen me dat ik snel op moest staan en aankleden. (…) Terwijl ik me aankleedde zag ik dat hij mijn polshorloge – dat ik voor mijn negende verjaardag had gekregen – op de grond gooide en met zijn hak kapot draaide. Vervolgens pakte hij mijn boeken, hij scheurde ze kapot en smeet ze door de kamer." Daarna werd Oskar onder escorte van vier leden van de S.A. gedwongen om met zijn ouders en zusjes, een tweeling van anderhalf en een meisje van vier jaar, naar een tramremise te lopen. Daar stonden ze uren in de kou. De vader van Oskar werd weggevoerd, maar in de vroege ochtend mocht Oskar naar huis. Samen met zijn moeder trof hij een totaal vernield en geplunderd appartement aan. Op de buitenmuur stond gekalkt: 'Juden raus!'
De aanloop naar de Kristallnacht vond vijf jaar eerder plaats, In 1933, meteen in de eerste maanden nadat Hitler aan de macht kwam, werd een eendaagse boycot van alle Joodse winkels uitgeroepen. Bij de ingang van Joodse winkels stonden leden van de S.A. om klanten de toegang te versperren.
Direct na de Kristallnacht vond de deportatie van 30.000 Joden plaats naar de concentratiekampen Dachau, Sachsenhausen en Buchenwald. Sommigen wisten op tijd te ontsnappen en ontvluchtten hun vaderland. Er vertrokken, met behulp van vluchtelingenorganisaties, tussen november 1938 en september 1939 ruim 9000 vluchtelingkinderen naar Groot-Brittannië. De meeste van deze kinderen waren Joods.
Zorgvuldig gepland
De wrede gevolgen van de Kristallnacht beschrijft Gilbert in het gelijknamige hoofdstuk. En het zou nog veel erger worden - de uiteindelijk massamoord moest nog plaatsvinden. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat in deze periode zes miljoen Joden de dood vonden. De meeste van hen stierven in concentratiekampen.
Op een heldere en gestructureerde manier neemt de auteur de lezer mee naar 9 en 10 november 1938. Hij beschrijft de aanloop, het verloop en de nasleep van de Kristallnacht op gedetailleerde wijze. Mede door het grote aantal individuele ooggetuigenverslagen is 'Kristallnacht' een heel indringend boek geworden. Deze verslagen, vaak geschreven door de kinderen van toen, zijn aangrijpend door de onopgesmukte toonzetting. Misschien zijn zij juist door de sobere bewoordingen zo schokkend en aangrijpend om te lezen.
De auteur maakt verder duidelijk dat de vernielingen, plunderingen en gewelddadigheden tijdens de Kristallnacht geen gevolgen waren van een uit de hand gelopen volksrazernij. Dit was het resultaat van een zorgvuldig geplande actie door het naziregime.
Aan het eind van zijn verslag merkt de schrijver op: 'In het begin, toen emigratie nog mogelijk was en daarna toen het naziregime overging van verdrijven naar vernietigen, waren er altijd mensen die alles probeerden om vluchtelingen in huis te nemen en te redden wie kon worden gered. Zulke genereuze zielen waren klein in aantal, maar groot in karakter. Te midden van de ondergang van de moraal overleefde de moraal dankzij hen. Te midden van de ruïnes van de beschaving werd de beschaving opnieuw geboren. De verliezen zijn evenwel onvervangbaar.'(214)
De auteur geeft door middel van landkaarten een gedetailleerd overzicht van de plaatsen waar synagogen werden vernietigd. Daarnaast geven meerdere landkaarten informatie over de diverse deportatieroutes en andere belangrijke, in de tekst, genoemde plaatsen. Een indrukwekkende bronvermelding, literatuurlijst en index is in dit naslagwerk opgenomen.
'Kristallnacht' is het lezen en bestuderen meer dan waard! Het is toegankelijk geschreven en verwijst die lezer die (nog) meer wil weten naar talrijke aanvullende verdiepingsliteratuur. De vermaarde Brits-Joodse historicus Sir Martin Gilbert werd geboren in 1936 en overleed op 3 februari 2015. De auteur was de officiële biograaf van Winston Churchill en daarnaast gespecialiseerd in de Joodse geschiedenis. Van zijn hand verschenen ruim 80 boeken.
Meer informatie: www.omniboek.nl en www.martingilbert.com.