Paul Kieviet en Jan van Dijk geven dubbelconcert
MIDDELHARNIS – Rond het grote Leeflang-orgel in de Hervormde Kerk te Middelharnis bestaat al tientallen jaren een rijke concerttraditie. In ver verleden jaren maandelijks georganiseerd door de toenmalige Stichting Kerkconcerten Goeree-Overflakkee, en inmiddels ook al weer jarenlang door de eigen organist van dit orgel, Paul Kieviet. Kieviet heeft een omvangrijke serie orgelconcerten – bijna zestig – op zijn naam staan rond de grote componist Johann Sebastian Bach. Daarnaast organiseert hij met enige regelmaat leerlingenconcerten en sinds enige tijd werkt hij ook aan een concertserie 'Orgelmuziek uit vier eeuwen'. Bij al deze muzikale activiteiten neemt het Middelharnisse instrument – het grootste orgel in de regio – een belangrijke plaats in. Zeker nu na de grootscheepse vernieuwing die het instrument vorig jaar onderging de klank is verbeterd, de klankmogelijkheden van het orgel duidelijk veelzijdiger zijn geworden en het instrument vele malen beter tot zijn recht komt. Nog steeds worden orgelliefhebbers en orgelkenners hierdoor aangenaam verrast.
Door Hans Villerius
Maar de agenda van concerten die op dit orgel gehouden worden, vermeldt een concert dat nóg meer verrassing biedt: een dubbelconcert. Het wordt aanstaande zaterdag 24 januari gegeven in de serie 'Orgelmuziek uit vier eeuwen'. De typering 'dubbelconcert' wil zeggen dat twee organisten dit concert zullen verzorgen. Naast Paul Kieviet zal ook een voor Middelharnis 'oude' bekende op de orgelbank plaatsnemen: Jan van Dijk.
Warme herinneringen
Van Dijk, zelf uit Middelharnis afkomstig, nam in z'n kinderjaren tijdens de zondagse kerkdiensten zijn plaatsje al in, in de koorbanken van de Grote Kerk te Middelharnis, terwijl zijn vader hier collectant was. Zijn moeder runde een pension in het dorp, waardoor Jan al vroeg in aanraking kwam met 'illustere personen', zoals Jan het zelf omschrijft. Onbewust heeft hij van hen het nodige opgestoken uit de gesprekken die er werden gevoerd, wat bijgedragen heeft aan zijn vorming, zegt hij achteraf. Niet in de laatste plaats ook op muzikaal gebied. Eén van de pensiongasten was Arie J. Keijzer, die in die tijd ook organist was in de Hervormde Kerk van Middelharnis. Jan werd één van Keijzers eerste orgelleerlingen. Maar muzikaal werd hij breder gevormd dan alleen de interesse voor het orgel, dit door de belangstelling die de pensiongangers thuis hadden voor klassieke muziek en waarvan Jan de nodige graantjes meepikte. Het werd de basis voor zijn latere muzikale ontwikkeling, geeft Jan zelf aan. Later werd Jan van Dijk de vaste organist van de Hervormde Kerk te Middelharnis, in die hoedanigheid is hij in de jaren '60 en '70 van de vorige eeuw aan deze kerk en de kerkelijke gemeente verbonden en was hij rond dit Leeflang-orgel ook werkzaam als orgeldocent. Verscheidene huidige beroepsorganisten werden door Van Dijk gevormd en voorbereid op hun conservatoriumstudie.
Eén van die leerlingen was Paul Kieviet. Nadat Paul z'n eerste orgellessen kreeg van Peet Wessels, ging hij verder bij Jan van Dijk en ontmoetten Paul en Jan elkaar van 1973 tot 1978 wekelijks rond het Middelharnisse orgel, als leraar en leerling. Jan woonde toen in een monumentaal pand aan de Voorstraat. En iedere keer als Paul hier langsfietst moet hij aan z'n vroegere orgelleraar denken, bekent hij. En Jan zegt dat hij het ontzettend fijn gevonden heeft om in Middelharnis te wonen en les te geven. Het mag duidelijk zijn dat beide warme herinneringen hebben aan die tijd.
Veel veranderd
Inmiddels zijn we veertig jaar verder en veel is er veranderd. Jan van Dijk, nu 68 jaar en gepensioneerd, woont al jarenlang niet meer in Middelharnis maar in Barendrecht, waar hij van 1976 tot 2004 directeur was van de muziekschool. Ruim dertig jaar inmiddels is hij organist in de Open Hof Kerk te Rotterdam-Pendrecht. Paul Kieviet is geen orgelleerling meer, maar een bevriende collega van Jan van Dijk geworden. En waar Jan in vroeger jaren als organist en orgeldocent actief was rond het Grote Kerksorgel neemt nu Paul diezelfde plek in. Samen hebben ze dus veel gemeen rond dit orgel. En dat bracht Paul tot het idee om een concert in de serie 'Orgelmuziek uit vier eeuwen' samen met Jan te verzorgen. Dat initiatief werd door Jan van Dijk enthousiast ontvangen en in overleg met elkaar stelden ze een afwisselend programma samen, waarin het orgel zich in al zijn veelzijdigheid kan laten horen. En dat is een veel breder klankconcept dan tot de renovatie van vorig jaar uit het orgel gehaald kon worden. Het slechte functioneren van vooral de windlades van het orgel en de loodzware toetsdruk van de klavieren vormden een barrière voor een veelzijdiger muzikaal gebruik van het instrument. Daar hebben de ingrijpende maatregelen die vorig jaar werden getroffen echter een einde aan gemaakt en sinds dien lijkt het orgel – eigenlijk voor het eerst in zijn bestaan – pas goed tot zijn recht te komen.
Programma
Voor aanstaande zaterdag dus een dubbelconcert, met twee organisten met elk een eigen muzikale interpretatie. Het programma put uit vier eeuwen orgelkunst.
1) Als eerste voert Paul Kieviet 'Ach wir armen Sünder' (drie variaties) uit van Matthias Weckmann (1616-1674). Weckmann is veel minder bekend dan zijn tijdgenoten zoals Buxtehude, Böhm en Bruhns, maar behoort zonder twijfel tot de grootste orgelcomponisten van de zeventiende eeuw. Zijn orgelcomposities munten uit in expressie en creativiteit, maar kenmerken zich ook door spontaniteit en grilligheid. De drie variaties over "Ach wir armen Sünder" sluiten uitstekend aan bij de diepte van dit lijdenslied. Een zeventiende-eeuwse Bach, zo zou je Weckmann kunnen noemen.
2) Daarna vertolkt Jan van Dijk de bekende Fantasia en Fuga in g (BWV 542) van Johann Sebastian Bach (1685-1750). Toen Bach in november 1720 meedeed aan een vergelijkend proefspel als sollicitant naar de functie van organist van de Jacobikirche te Hamburg, klonk er dít werk door de gewelven. De Fantasia kent een ongekende dramatiek, een imponerende afwisseling tussen improvisatie-achtige gedeelten – met een uiterst gedurfd akkoordgebruik – en rustige, recitativische passages. De Fuga citeert een oud Hollands volkslied. "Het allerbeste pedaalstuk van de heer Johann Sebastian Bach", zo schreef de latere Hamburgse organist Borsch hierover.
3) Als derde programma onderdeel speelt Paul Kieviet de Trois Pièces (opus 29 – Prélude, Cantilène, Scherzando de concert) van Gabriel Pierné (1863-1937). Pierné was leerling van César Franck, die hij in 1890 ook opvolgde als organist van de Sainte Clothilde in Parijs. De Trois Pièces zijn fijnzinnige en aantrekkelijke werken in een romantische stijl, gedacht vanuit het orgeltype van Aristide Cavaillé-Coll, die in de negentiende eeuw een heel aantal orgel in Parijs bouwde. Maar ook op een orgel uit een andere stijl, zoals in Middelharnis, komt deze muziek goed tot haar recht. Het is juist een uitdaging om een orgel weer eens op een heel andere manier te laten klinken, zo geeft Kieviet aan.
4) Aansluitend vertolkt Paul Kieviet de Variaties op een Oud-Nederlands Lied: "Ick wil mij gaen vertroosten" (1934) van Jacob Bijster (1902-1958). Een prachtige reeks variaties met verrassende contrasten, die bekroond wordt met een kordate fuga. Een zeer volgrepige koraalzetting besluit dit veel voldoening gevende werk. Het heeft een uitgesproken romantisch karakter, maar is tegelijk op een originele manier meer "hedendaags" van samenklank. Het werd vooral bekend doordat Feike Asma het veelvuldig uitvoerde. Jacob Bijster behoorde met mensen als Jan Zwart, Cor Kee en Hendrik Andriessen tot de belangrijkste orgelcomponisten in de eerste helft van de twintigste eeuw.
5) Jan van Dijk sluit het concert af met Premier Choral van César Franck (1822-1890). Het is één van de belangrijkste composities uit de Franse romantiek. Het werk is een fantasie op een koraalmelodie van eigen hand, dus niet gebaseerd op een bekende hymne. Na een indrukwekkend lange en spannende opbouw wordt het stuk afgesloten met het majestueus klinkende koraal. Opvallend zijn de vele geniale modulaties (overgangen van de ene toonsoort in de andere) die het stuk kleuren. Een indrukwekkend slot van het concert.
Het dubbelconcert van zaterdag 24 januari vangt aan om 20.00 uur. De toegang is gratis, maar na afloop van het concert kan een vrijwillige gift worden gedaan bij de uitgang van de kerk.