Ethiek: Oorzaak van de Holocaust
Onlangs stond in het Reformatorisch Dagblad een boeiend vraaggesprek met Zvi Eyal. Deze man, inmiddels 94 jaar oud, is een Jood en in Nederland geboren. Hij heeft de oorlog en de Holocaust overleefd, vooral doordat hij wist te ontsnappen uit het concentratiekamp Westerbork. Zijn vader en meer dan honderd familieleden zijn in Polen omgekomen. In Nederland was de houding in de tijd van de wereldoorlog een van horen, zien en zwijgen. Kortom, er werd heel weinig voor onze Joodse medeburgers gedaan. Het merendeel is afgevoerd en omgekomen. In ons land zijn er relatief veel joden omgekomen. Meer dan honderdduizend joodse medeburgers. Het zijn dingen die we maar niet moeten vergeten en die tot diep nadenken stemmen.
In het vraaggesprek werd ook stilgestaan bij de oorzaken voor de moord op 6 miljoen joden. Zvi gaf aan dat hij het na al die jaren nog steeds niet wist. De hele moord op de Joden heeft een sterk irrationeel element. Het kan niet liggen aan gebrek aan verstand of intellectuele vermogens. De mannen die de moord op de Joden hebben beraamd, waren over het algemeen zeer begaafd. Een man als Heydrich, de man achter de hele operatie, beschikte over een zeer grote intelligentie. Het bewijst maar weer eens dat intelligente mensen soms heel domme en ingrijpende dingen kunnen doen. Als we de enorme literatuur over deze gruweldaad lezen, dan kan huiver soms niet onderdrukt worden. Het vermoorden van mensen, ouderen, jongeren en kinderen, kost ook echt veel inspanning. Wat er bijvoorbeeld in Oekraïne door de Duitse eenheden is gedaan, tart werkelijk elk normale beschrijving. Daarnaast is natuurlijk de gruwel van de gaskamers een verschrikkelijke misdaad tegen de menselijkheid. Mensen worden als een stuk vee behandeld en de gevolgen zijn gruwelijk. We kunnen ons over dat verleden alleen maar schamen en verbijsteren. En laten we hopen dat dit soort dingen nooit weer plaats zullen vinden in Europa of elders in de wereld. Dat is niet gegarandeerd, want het antisemitisme steekt weer heel sterk de kop op. Er zijn genoeg redenen om waakzaam te zijn.
Maar terug naar de oorzaken van de moord op de Joden. Een tijdje terug las ik daarover toch een onthutsend boek. In de 19e eeuw deed het zogenoemde sociaal darwinisme zijn intocht. Deze gedachte wilde de theorie van Darwin over evolutie ook toepassen op de samenleving en de volkeren. Er ontstond de gedachte dat er meer of minder superieure mensen zouden zijn. In de tweede helft van de 19e eeuw is er een heel leger van filosofen geweest die dachten dat het misschien nuttig en goed zou kunnen zijn om minder nuttige mensen maar te laten verdwijnen. Over de vraag wie er dan meer of minder nuttig is werd nog niet zo duidelijk gedacht, maar het is Hitler geweest die Joden en mogelijk daarna anderen als minder nuttig voor de samenleving wilde bezien. En zo werd in de tweede helft van de 19e eeuw min of meer de weg gebaand naar en gedachte waarbij de overheid moet selecteren om de bevolking gezond te houden. Germanen zouden in de Nazi benadering superieur zijn aan andere rassen. En zo is geleidelijk het pad naar de Holocaust gebaand. Het is dus bepaald niet zo dat de moord op de Joden min of meer uit de lucht is komen vallen. Het is ook niet zo dat het een project was van een stel dwaze Nazileiders. Nee, het is een proces wat diepe wortels heeft gehad in het denken van de 19e eeuw. Hitler trok er de uiterste consequentie van en zodoende werd de moord op 6 miljoen mensen een werkelijkheid.
Het is belangrijk om deze achtergrond te bestuderen. Ook vandaag zijn er weer stemmen van mensen die bepaald menselijk leven meer of minder waardevol vinden. Het is een gevaarlijke gedachte, die zomaar op hele ernstige zaken kan uitlopen. Laat het verleden een les zijn voor het heden.