Unieke manuscriptkaart geeft een beeld van achttiende-eeuwse polders bij Den Bommel
GOEREE-OVERFLAKKEE - Zelfs de greppels op de percelen grond staan erop. De boerderij trekt ook meteen de aandacht. Te zien zijn een drinkplaats voor het vee, een zogenoemde vaete, een boomgaard, een bouwwerk dat wellicht een wagenschuur is en even verderop een arbeidershuisje. Als je heel goed kijkt zie je een ossenstal. Groter dan een vierkante millimeter bij een vierkante millimeter is het bouwwerkje niet op de manuscriptkaart uit 1753.
Door Kees van Rixoort
De kaart, die een gedeelte van het polderland ten zuiden van Den Bommel toont, was vijf generaties lang in bezit van de familie Mosselman. In februari schonk Jaap Mosselman uit Ooltgensplaat de kaart aan het Streekarchief Goeree-Overflakkee.
Zelden zo groot
Volgens vrijwilliger Jan Lokker, die zich bij het archief met de collectie historisch kaartmateriaal bezighoudt, gaat het om een unieke manuscriptkaart. “We hebben meer van dit soort kaarten. Van deze statuur, qua leesbaarheid en oppervlakte van de kaart, misschien wel twintig, vooral van Midden- en Oost-Flakkee. Maar je ziet ze zelden zo groot. Deze manuscriptkaart behoort tot de top van de collectie”, aldus Lokker.
Vijf generaties terug, midden negentiende eeuw, vestigde een voorvader van Jaap Mosselman zich aan de Bommelsedijk. “Hij was beurtschipper geweest en noemde zijn stee Altijd Zorg. De oude boerderij is er niet meer. In 1962 is de schuur afgebrand en kort daarna is het huis afgebroken. Ervoor in de plaats kwam een nieuwe boerderij”, zegt Mosselman, die zelf van 1968 tot 1990 actief was als agrariër.
Overgeleverd
De manuscriptkaart, die ruim anderhalve eeuw in bezit was van de familie Mosselman, hing altijd in huis. “Hij is door de geslachten overgeleverd. Op advies van burgemeester Van der Harst hebben we de kaart achter glas laten doen. Zo was hij beter te bewaren. De kaart hing ook altijd uit de zon, eerst in een donker halletje en later op een slaapkamer. Voor mijn kinders heeft de kaart niet zoveel waarde, daarom heb ik hem geschonken aan het Streekarchief. Dat is een goede bestemming, en nu weet ik dat de kaart bewaard blijft.”
Echt grote moeite had Jaap Mosselman niet toen hij afstand deed van dit familiebezit. “Ach, ik ben 85, dan weet je dat je afscheid moet nemen van dingen…”
Een unicum
De kaart is een zogenoemde manuscriptkaart. Dat betekent dat de kaart niet gedrukt is, maar met de hand vervaardigd. Dat betekent meteen ook dat er maar één exemplaar is, een unicum dus. Volgens Jan Lokker kwam het wel voor dat er meerdere exemplaren, afschriften, waren van een kaart. Bijvoorbeeld als ze bestemd waren voor meerdere belanghebbenden, zoals eigenaren van een polder. Die afschriften waren ‘volkomen’ identiek. Volkomen tussen aanhalingstekens, omdat elke kaart met de hand getekend was en het haast onmogelijk was om steeds voor de volle honderd procent hetzelfde beeld te scheppen.
De manuscriptkaart is van perkament. Van geprepareerde dierenhuid dus, in dit geval afkomstig van een schaap. Lange tijd dacht men dat perkament duurzamer was dan papier en daardoor geschikter om te gebruiken voor belangrijke documenten.
Ambachtsvrouw
De kaart die recent van Ooltgensplaat naar het streekarchief in Middelharnis is verhuisd, is in 1753 gemaakt voor de ambachtsvrouw van Sint-Adolfsland, Maria van Aerssen-van Wernhout (1682-1761), douairière van François van Aerssen van Sommelsdijk (1669-1740). Zij was eigenaresse van de afgebeelde percelen land.
Johannes van Weel (1712-1784) tekende de manuscriptkaart. Van Weel is telg uit een familie van landmeters die veel kaarten heeft nagelaten. Johannes was de zoon van Anthony van Weel. Zelf had hij een zoon die eveneens Johannes heette. En deze tweede Johannes was weer de vader van de tweede Anthony. In Den Bommel herinnert de Anthony van Weelstraat aan de familie.
Landbezit
Behalve de boerderij aan de Bommelsedijk en de percelen land daarbij, gescheiden door een dwarsweg die naar de dijk loopt, is ook het andere landbezit van de ambachtsvrouw van Sint-Adolfsland afgebeeld. Het gaat om een stukje land aan de Tilsedijk, Omloop geheten, een kleine hoekje aan de Zandweg en een groot stuk land in de hoek waar de Schaapsweg en de Groeneweg elkaar ontmoeten. De hoeveelheid land, gelegen in drie polders, was te groot voor één boerenbedrijf. De verspreid gelegen stukken zijn hoogstwaarschijnlijk verpacht aan andere boeren.
Op de kaart zijn ook twee cartouches afgebeeld. “Van Weel heeft er zijn best op gedaan”, zegt Jan Lokker. De ene cartouche geeft de opdracht voor het maken van de kaart weer, de tweede is een borderel met de oppervlakten van alle percelen.
Prachtige schakel
“Voor de onderzoeker van de geschiedenis en de landbouw van Goeree-Overflakkee heeft deze manuscriptkaart grote historische waarde”, aldus Lokker. “De kaart is een prachtige schakel in een reeks die maar al te vaak onderbroken is. Wat je ervan kunt leren? Iets over het boerenleven, over het ontstaan van het eiland – polder voor polder – en over de investeerders die er veel geld voor op tafel legden. Daar interesseren onderzoekers zich voor. Of ze willen meer weten over de Van Aerssens en de activiteiten die deze familie uitvoerde. Een deel van die activiteiten is op deze manuscriptkaart in beeld gebracht.”
