De vermeende verzetsman
Na zijn dood werd Jan Duijkers (1900-1945) herinnerd als verzetsman. Zijn jongste zoon Rob was acht maanden toen zijn vader na een verblijf in concentratiekamp Neuengamme overleed. Vader Jan kwam om het leven tijdens een Brits bombardement op de SS Cap Ancona, het Duitse passagiersschip waarnaar duizenden gevangen uit Neugengamme in mei 1945 door de Nazi’s werden getransporteerd.
Rob hoorde als kind de verhalen van zijn moeder Germaine hoe zijn vader in de oorlogsjaren verzetsdaden pleegde en werd opgepakt door de Nazi’s.
Na de dood van Rob ontdekt zijn dochter Nicole op zolder een koffer met een gedenkboek dat de oudste (half)broer van haar vader in de jaren negentig samenstelde. Ook vindt ze in een koffer brieven, kasboeken, agenda’s en foto’s die haar grootvader verzamelde gedurende zijn leven. Deze vondst levert veel vragen op. Was Jan zoals de overlevering vertelt een verzetsman? Of had hij andere beweegredenen?
Op verzoek van Nicole gaat schrijfster Martine Letterie -haar grootvader kwam net als de opa van Nicole om het leven in kamp Neuengamme- op zoek naar antwoorden. Na een tien jaar durende zoektocht schetst de schrijfster aan de hand van bron- en archiefonderzoek, gesprekken met diverse betrokkenen en het nagelaten materiaal uit de koffer een beeld van het leven van Jan.
De schrijfster zoekt naar antwoorden op de vraag of Jan verzetsman of collaborateur was. Eerst schetst de schrijfster een beeld van de jeugd van Jan. Zijn moeder verblijft voor langere perioden in een psychiatrisch ziekenhuis en zijn vader plaatst hem en zijn zusje in een internaat. Na een opleiding aan de zeevaartschool werkt Jan als tijdje als stuurman. Na een aantal jaren vindt de inmiddels gehuwde Jan een baan bij een verzekeringsmaatschappij. Tijdens de mobilisatie is Jan (reserve)officier in het Nederlandse leger. Na de capitulatie is Jan zijn baan kwijt bij de verzekeringsmaatschappij. Dat hakt er bij Jan mentaal, maar ook financieel diep in. Hij is op dat moment getrouwd met Cootje, maar moet ook alimentatie betalen aan zijn eerste echtgenote Ans, de moeder van zijn oudste zoon Jan Pieter.
Herinneringen gekleurd
In oktober 1940 richt Jan Duijkers samen met zijn vrouw Cootje de Amersfoortse Nachtveiligheidsdienst (ANV) op. Het bedrijf groeit snel en binnen twee maanden beveiligt het bedrijf ook ‘objecten van de Wehrmacht’. De aspiraties van Jan reiken tot een nationaal beveiligingsnetwerk en uit de bewaarde kasboeken blijkt dat Jan in deze periode regelmatig contact heeft met de Duitse Sicherheitsdienst in meerdere steden. De ANV is in de oorlogsjaren uiteindelijk onder meer actief in Amersfoort, Utrecht, Groningen en Leeuwarden en heeft tientallen werknemers in dienst.
Ondanks zijn werk voor de bezetter wordt Jan in 1944 opgepakt en afgevoerd naar Neuengamme. Werd hij gevangen genomen vanwege arbeidsweigering aan de Nazi’s, verzetsdaden of speelde verraad door zijn derde vrouw Germaine een tot nu toe onbekende rol? Aan de hand van archiefonderzoek reconstrueert de schrijfster ook (een deel van) het leven van de van oorsprong Luxemburgse Germaine.
De slotsom van het onderzoek van de schrijfster is dat Jan een economisch collaborateur was om diverse beweegredenen. De auteur construeert deze redenen zorgvuldig en concludeert ‘dat op sommige levens meer etiketten passen.’ En dat herinneringen vaak gekleurd zijn door persoonlijke omstandigheden van nabestaanden en emotionele banden tussen familieleden.
‘De vermeende verzetsman’ biedt veel feiten uit het leven van Jan Duijkers en plaatst deze tegelijk in het bredere perspectief van belangrijke gebeurtenissen tijdens de oorlogsjaren in Nederland en Duitsland. Ondanks dat er veel informatie aan bod komt, is het boek vlot leesbaar. Sommige vragen blijven onbeantwoord en bieden stof tot nadenken, bijvoorbeeld over persoonlijke keuzes in buitengewone omstandigheden.
Martine Letterie (1958) is een bekende naam in de (jeugd)literatuur en initiatiefnemer van het project Vergeten Oorlog van de Schrijvers van de Ronde Tafel.
De vermeende verzetsman
Het levensverhaal van Jan Duijkers
Martine Letterie
2023, uitgeverij Omniboek
200 blz., €22,50, (E-book € 9,99)