Tolerantie: onverschilligheid versus deugd?
Afgelopen week ontstond ophef omdat Gay op Flakkee een kranslegging bij de dodenherdenking op Nieuwe-Tonge werd geweigerd. De situatie laat zien dat samenleven met fundamentele verschillen soms pijnlijk kan zijn. Toch zullen verschillende groepen in de samenleving uiteindelijk met elkaar door een deur moeten. Misschien dat een klassiek tolerantiebegrip daarbij kan helpen.
Door Lars Jacobusse
Zowel de handelwijze van de Oranjevereniging als de ophef erover, zou wel eens te maken kunnen hebben met het postmoderne begrip van tolerantie dat we er in Nederland op nahouden. Emeritus hoogleraar van Tilburg University Peter Jonkers is gespecialiseerd in het thema tolerantie en gaf in 2015 in een publicatie van Stichting Thomas More een analyse van hoe de gemiddelde Nederlander doorgaans met tolerantie omgaat: “Iedereen mag zeggen en doen waar hij of zij zin in heeft, zolang ik er niet te veel last van heb. Voor de rest trek ik me zo weinig mogelijk aan van de vreemde overtuigingen en de soms bizarre gedragingen van anderen.” ‘Leven en laten leven’ dus.
Nog een citaat: “We helpen onszelf graag een handje door ons in de mate van het mogelijke af te scheiden van mensen met werkelijk andere eigenaardigheden dan de onze, gewoonweg omdat we ons niet op ons gemak voelen bij hun manier van denken en leven.” Alles wat ons verontrust en niet bij onze manier van leven past, wekt wrevel op, vervolgt Jonkers. Diep gewortelde overtuigingen en identiteiten worden op losse schroeven gezet wanneer verschillende opvattingen en leefwijzen in onze onverschillige samenleving dan toch onvermijdelijk een keer op elkaar botsen.
Tolerantie als iets dat moeite kost
Jonkers zet tegenover deze onverschillige (en uiteindelijk dus niet vol te houden) vorm van tolerantie, het historisch meer verantwoorde begrip van tolerantie als een deugd (iets wat moeite kost). Dan wordt tolerantie het “afzien van fysieke, emotionele, intellectuele of sociale macht in een situatie waarin we de mogelijkheid hebben om onze denkbeelden en onze manier van leven aan anderen op te leggen.”
Tolerantie betekent in deze definitie niet dat je je eigen overtuigingen en identiteit om de lieve vrede verloochent. Integendeel. Ik mag enkel mijn macht niet misbruiken om deze aan anderen op te leggen, ook al vind ik dat ik daar alle reden toe heb. Ik maak onderscheid tussen waarheid (van mijn eigen overtuiging) en rechtvaardigheid (het recht van anderen op hun eigen overtuiging).
Als zowel liberale als conservatieve krachten in de samenleving tolerantie als deugd zouden toepassen, zou veel gewonnen zijn. Het betekent geenszins een samenleving waar samenleven niet pijnlijk kan zijn. Het betekent wel een samenleving waarin we over onze schaduw heen kunnen stappen, zonder het angstvallig wegmoffelen van fundamentele verschillen en de identiteit van mensen.
Gallisch dorpje
Wat zouden we concreet kunnen leren van deze situatie? Het waren geen reformatorische christenen die Gay op Flakkee hun eigen krans op de herdenking wilden ontzeggen. Tegelijkertijd: reformatorisch Nederland ziet zichzelf soms misschien wel als een klein Gallisch dorpje te midden van een Romeinse overmacht. Dat mag nooit leiden tot Calimerogedrag, waarbij binnen het Gallische dorpje alles wat afwijkt voor het gemak genegeerd wordt. De progressief-liberale mainstream in de Nederlandse media en cultuur moet echter net zo goed voor de spiegel gaan staan: wat betekent tolerantie werkelijk als elke opvatting die pijn doet er niet mag zijn?
Het is ook maar zeer de vraag of het in dit geval echt zo ingewikkeld is om wederzijdse tolerantie te tonen. Homoseksuelen zijn in de Tweede Wereldoorlog vervolgd en vaak op wrede wijze geëxecuteerd. Wat ethische of morele opvattingen ook zijn, dat is groot onrecht en mag dus een plaats hebben in het herdenken van dit leed. Daarbij heeft Gay op Flakkee ook van meet af aan aangegeven het neutrale karakter van de herdenking te willen respecteren wanneer zij een krans zullen leggen.
De intentie van zowel de Oranjevereniging als Gay op Flakkee was dus feitelijk eenzelfde: een waardige en respectvolle herdenking, die verbindend en niet polariserend werkt. Het is jammer dat er maar een persoon die graag verdeeldheid zaait naar de media hoeft te stappen en groepen worden onterecht tegen elkaar uitgespeeld. Een les zou misschien ook kunnen zijn: hoe waren we hier mee omgegaan als er geen ophef was ontstaan en zou dat terecht zijn geweest?
Waardering
Ten slotte nog dit: de Oranjevereniging bestaat uit vrijwilligers, die waarschijnlijk met de beste intenties hebben gehandeld. Het zijn geen professionele krachten die een draaiboek klaar hebben liggen en instinctief aanvoelen hoe zij te allen tijde professioneel moeten handelen. Daarom verdienen zij - ondanks een wellicht onhandig besluit - waardering voor het werk dat ze doen. Het zou ontzettend jammer zijn als ze nu de pijp aan Maarten geven; dat zou immers kunnen betekenen dat de Koningsdagviering op Nieuwe-Tonge dit jaar een uitgeklede versie wordt. Het is te hopen dat de gemeente hen daarin tegemoet komt en niet verdeeldheid, maar saamhorigheid het wint.