Glimmende frontpijpen en een zangrijke klank

“Een kerkorgel wordt doorgaans één keer in de vijfentwintig jaar schoongemaakt”, vertelt Martin Butter. Hij is allround orgelmaker en verzorgt sinds 2015 in eigen beheer het stemmen, onderhouden en restaureren van kerkorgels. Wat zo’n schoonmaakbeurt precies inhoudt? “In de loop van de jaren verzamelt zich stof in de orgelpijpen”, legt Butter uit. “Dat heeft effect op de toonhoogte en hindert bij het stemmen. Daarom worden bij onderhoud alle pijpen uit het orgel gehaald en in rekken opgeslagen. Dat maakt het ook gemakkelijker om het orgel aan de binnenkant goed te kunnen inspecteren.”

Ingezakte orgelpijpen

Een korte geschiedenisles leert dat het kerkorgel van de Hervormde Kerk te Nieuwe-Tonge rond 1800 werd gebouwd en in 1917 in de kerk werd geplaatst. In 1936 werd het omgebouwd en pneumatisch gemaakt. Het orgel kreeg 23 stemmen, verdeeld over twee klavieren en pedaal. Het huidige orgel, van orgelmakerij Blank uit Utrecht, stamt uit 1969. Toen werd een nieuw orgel in de oude kas geplaatst. Ook kwam er een nieuwe rugwerkkas. Sinds de plaatsing is er eenmaal onderhoud aan het orgel uitgevoerd. Het groot onderhoud door Martin Butter omvatte meer dan alleen maar schoonmaakwerk. “Een aantal pijpen deed het niet meer”, vertelt Butter. “Orgelpijpen zijn gemaakt van een legering tin en lood, een vrij zacht materiaal. Enkele grote, zware pijpen waren ingezakt en rustten op hun voet. Hierdoor kon er geen lucht meer in de pijp stromen en kon er dus ook geen klank meer ontstaan. Daarnaast was, door spanning op het metaal, de luchtspleet van de pijpen bol komen te staan. Je kunt die spleet vergelijken met het spleetje van een blokfluit. Door die bolling verandert de klankkleur. De klank wordt rauwer. Door de spleet weer vlak te maken, gaat de harde rand van de klank af.”

Balgen en luchtbuizen

Wat er nodig is bij zo’n groot onderhoud, verschilt per orgel, zegt Butter. “Er is wel een soort van standaardprocedure. Ik controleer of de pijpen nog goed spreken en of het mechaniek nog goed is. In Nieuwe-Tonge was het bijvoorbeeld ook nodig om het leer van de balgen te repareren, omdat er sprake was van lekkage. Ik zie dat trouwens vaker bij orgels uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, terwijl ik een jaar of twee geleden nog een achttiende-eeuws orgel restaureerde, waarbij het leer nog prima intact was. Dat is best opmerkelijk. De balgen zijn gemaakt van geiten- of schapenleer. Wellicht heeft het te maken met de manier van leerlooien of met het voedsel van de dieren. Verder heb ik ook de leertjes in het mechaniek vervangen.” Butter plaatste ook nieuwe conducten. “De meeste orgelpijpen staan op de windlade, een soort verdeeldoos van hout. Maar de grote pijpen in het front of aan de zijkant krijgen lucht via luchtbuizen, die conducten worden genoemd. Deze zijn vaak gemaakt van puur lood. Door het zuur uit de lijm en het eikenhout gaan deze buizen corroderen. Dat was bij het orgel van Nieuwe-Tonge ook het geval. Daarom zijn er nu nieuwe conducten geplaatst van tin en lood. Het beste is een legering met minimaal vijf procent tin.”

“Er viel zoveel meer uit te halen”

Na het onderhoud werd het orgel ook geherintoneerd. “Dat gebeurt via de luchtspleten van de orgelpijpen”, verduidelijkt Butter. “Daarmee kun je de klank beïnvloeden. Ook de winddruk is iets verlaagd. De klank van het orgel was erg gespannen, veel organisten vonden die niet mooi.” Wanneer is de klank goed volgens Butter? “Dat is heel persoonlijk, al heb je natuurlijk referentiepunten: orgels die je mooi vindt klinken. Het orgel in Nieuwe-Tonge komt uit de neo-barokstijl, een stijlperiode die teruggreep op de barok. Dat zie je terug in de prachtige kas. De rugwerkkas is later bijgebouwd, maar die haalt het niet bij de hoofdkas. De klank van het orgel paste daar echter niet bij. Je kunt dan zeggen: ‘Het is wat het is’, maar er viel zoveel meer uit te halen. Het streven was om het orgel tot een geheel te maken, met een zangrijke klank.” Hoewel het meeste werk aan de binnenkant van het orgel plaatsvond, staat de buitenkant er ook weer stralend bij, dankzij de glimmend gepoetste frontpijpen. Martin Butter zou het orgel nu typeren als muzikaal en inspirerend. “Daarmee bedoel ik dat je één register open kan trekken om een uur lang te spelen zonder dat het je verveelt. Het orgel heeft mooie registers, zoals een quintadeen en een sexquialter. Omdat het een typisch barokorgel is, klinkt Bach er het beste op.”

Barok klankidioom

Ook organist Paul Kieviet, die op vrijdag 20 mei het presentatieconcert op het Nieuwe-Tongse orgel verzorgt, is blij met het resultaat van de restauratie. “Toen het orgel in 1969 werd gebouwd, heeft orgelbouwer Blank al zijn best gedaan om historiserender te bouwen. Dat was nog vrij uniek in die tijd, omdat er vooral orgels in zakelijke stijl werden gebouwd, met ‘sinaasappelkistjesfronten’. Toch was er toen nog niet de knowhow en artisticiteit om het orgel daadwerkelijk een echt barok klankidioom te geven. Door dit groot onderhoud en de herintonatie heeft Martin eruit gehaald wat erin zat. Hij is een echte vakman, die recht doet aan de historie.” De klank is wat Kieviet betreft erg verbeterd in zangrijkheid en zeggingskracht. “Het blijft natuurlijk een modern orgel en je bent gebonden aan dat materiaal. Maar de klank neigt nu veel meer naar die van twee- of driehonderd jaar geleden.”

Positieve reacties

Het groot onderhoud werd uit eigen middelen van de Hervormde gemeente Nieuwe-Tonge gefinancierd, zo laat kerkrentmeester René Kom weten. “Je weet dat het onderhoud eraan komt en daar reserveer je een aantal jaren voor. Door extra acties en extra collectes hebben we het bedrag bij elkaar gebracht.” Vanuit Hervormd Nieuwe-Tonge komen positieve reacties op de verbeterde klank van het orgel, zegt Kom. “Mensen geven aan dat het mooier en zuiverder klinkt. We zijn heel tevreden over het werk van Martin Butter. De samenwerking en de communicatie hebben we als erg positief ervaren.”

Het presentatieconcert op het orgel door Paul Kieviet vindt plaats op vrijdag 20 mei om 20.00 uur. Meer informatie hierover leest u in het persbericht elders in deze krant.