"De scheuring heeft wonden achtergelaten die moeilijk genezen"

Bijna honderdduizend leden van de drie fusiekerken gingen niet mee naar de PKN. Ongeveer 125 lokale gemeenten – of delen daarvan – hielden vast aan hun oude identiteit. Het overgrote deel was afkomstig uit de Gereformeerde Bond binnen de Nederlandse Hervormde Kerk, hoewel de meeste ‘Bonders’ binnen de PKN bleven.

Hete hangijzers

Hete hangijzers die leidden tot de oprichting van de HHK waren bijvoorbeeld de aanvaarding van de belijdenisgeschriften uit de Lutherse traditie en de ruimte die de PKN aan plaatselijke gemeenten biedt om relaties tussen homoseksuelen in te zegenen. De HHK beoogde de oude Hervormde Kerk voort te zetten. Bij de start telde het nieuwe kerkgenootschap ongeveer 57.500 leden.

Ook enkele Gereformeerde Kerken, waaronder die van Den Bommel, zagen geen heil in de PKN en fuseerden niet mee. Zeven gemeenten, met in totaal ongeveer 3.000 leden, verenigden zich in de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland. Overigens sloot Gereformeerd Den Bommel zich binnen een jaar alsnog aan bij de PKN. Dit omdat de Bommelse kerk door een samenwerkingsverband met de Gereformeerde Kerk in Ooltgensplaat, die wel vanaf het begin tot de PKN behoorde, in "een ingewikkelde situatie" terecht was gekomen.

Getouwtrek

Afscheiden, een nieuwe kerk vormen, het klinkt simpel. Maar dat is het zeker niet. Ook in 2004 ging het niet zonder slag of stoot. De spanningen konden hoog oplopen, niet alleen wanneer het om de inhoud ging, maar ook door getouwtrek om het bezit van kerk- en verenigingsgebouwen, pastorieën, landerijen en andere kerkelijke goederen. Er waren tal van claims en rechtszaken. Uiteindelijk ontving de HHK in 2011 voor ruim 40 miljoen euro aan geld en materiële zaken van de PKN.

Er waren predikanten die hun pastorie moesten verlaten, zoals J.W. van Estrik in Goedereede. Hij week tijdelijk uit naar een kantoor in een van de havengebouwen bij de visafslag van Stellendam.

In Stellendam hield de HHK na de oprichting kerkdiensten in het oude mavo-schoolgebouw aan de Schoolstraat. Om dat mogelijk te maken, was de gemeenteraad van Goedereede, waar Stellendam destijds onder viel, bereid de sloop van dat gebouw uit te stellen. In het Eilanden-Nieuws van 29 december 2004 staat dat waarnemend burgemeester De Prieëlle nog een poging had gedaan te bemiddelen tussen de PKN en de HHK, zodat ze beide van het kerkgebouw gebruik zouden kunnen maken. Maar het bleef bij een poging. Ook het citeren van Psalm 133 hielp De Prieëlle niet om "de broeders van hetzelfde huis" tot elkaar te laten komen.

Supermarkt

De gemeenteraad vond dat er afspraken nodig waren over de vergoeding van de extra kosten en dat het gebruik van het mavo-gebouw niet langer dan een halfjaar zou mogen duren. Dat laatste lukte niet, want de HHK kon het ‘nieuwe’ kerkgebouw pas in juli 2006 in gebruik nemen.

Het ging om een omgebouwde voormalige supermarkt aan de Voorstraat. Tijdens de openingsdienst van de Beth-El Kerk was er geen reden voor “zelfgenoegzame blijdschap”, zoals het Eilanden-Nieuws schreef. De aanleiding voor de metamorfose van winkel naar kerk – een kerkscheuring – was immers niet om erg blij van te worden. Ouderling De Kloe ging in op de herbestemming van de supermarkt: “Toen zal er voor verschillende artikelen reclame zijn gemaakt. Maar nu wordt er zonder prijs brood en melk verkocht. Het is gratis winkelen, dus wie zou zondag op zondag niet naar dit kerkgebouw uitlopen om te ontvangen?”

Gemengde gevoelens

Ook in andere plaatsen op het eiland zorgde de kerkscheuring voor een huisvestingsprobleem. Zo kwamen de ‘Herstelden’ in Ouddorp – een gemeente met meer dan 2300 leden – langere tijd samen op twee verschillende locaties: verenigingsgebouw Eben-Haëzer en sporthal Dorpstienden. In 2013 kon de HHK een nieuwe kerk openen. Net als in Stellendam gebeurde dat ook hier met gemengde gevoelens. "De scheuring heeft in Ouddorp wonden achtergelaten die moeilijk genezen", zei president-kerkvoogd A.C. Lokker. "Toch zijn we blij met een nieuwe plaats waar de eredienst weer zijn voortgang mag vinden."

In Middelharnis waren al voor 1 mei 2004 afspraken gemaakt over het gebruik van de dorpskerk door zowel de PKN als de HHK. Maar al per 1 juli van dat jaar kreeg de HHK geen toegang meer tot het gebouw. Volgens de kerkenraad van de PKN verliepen de dubbele diensten niet naar behoren en had de Commissie van Bijzondere Zorg (CBZ) goedkeuring onthouden aan de afspraken die voor 1 mei 2004 waren gemaakt.

Kort geding

Er volgde een kort geding bij de rechtbank. De rechter stelde de PKN in het gelijk, maar bepaalde ook dat de HHK tot 1 oktober 2004 van de dorpskerk gebruik zou mogen maken. Dit laatste om de HHK voldoende gelegenheid te geven om uit te zien naar een ander onderkomen.

Dat kwam er uiteindelijk: een nieuw kerkgebouw zelfs, fraai gelegen aan de toegangsrotonde naar Middelharnis en Sommelsdijk. Ook in Nieuwe-Tonge verscheen een nieuw kerkgebouw, evenals in Stellendam, waar de HHK de voormalige supermarkt weer kon inruilen voor een gloednieuwe Beth-El Kerk.

In Melissant, waar het grootste deel van de Hervormde Gemeente overging naar de HHK, gaf de PKN het kerkgebouw in erfpacht aan de 'Herstelden'. Vanaf 2014 gingen de overgebleven PKN-leden over naar de Hervormde PKN-gemeente in Stellendam.

Grote gevolgen

Nog even terug naar waarnemend burgemeester De Prieëlle van Goedereede. Bij zijn afscheid in 2005 blikte hij in het Eilanden-Nieuws terug op de kerkscheuring, die zich voltrok in alle drie de dorpskernen van de gemeente waarvan hij eerste burger was. Die scheuring liet hem niet onberoerd.

"Ik had niet gedacht dat de tegenstelling tussen Hersteld Hervormden tot de PKN Hervormden zo diep zat", aldus De Prieëlle. "Er zijn mensen die worstelen met de vraag of zij nog wel binnen die Hervormde Kerk (PKN) kunnen blijven, die de vrijzinnigheid binnen haar muren hebben toegelaten – dezelfde vraag die bij de oprichting van de Gereformeerde Bond in 1906 werd gesteld. Ik heb respect voor mensen die met die vragen worstelen. Maar ik zie wel op maatschappelijk gebied bepaalde bewegingen die ik hartstikke slecht vind: scheuringen binnen families en onder vrienden, en zelfs winkels waar niet meer gekocht wordt omdat de eigenaar bij een bepaalde richting behoort."

Dat is niet in het belang van de gemeenschap en wekt niet op tot jaloersheid bij buitenstaanders, aldus de vertrekkende burgervader. Over de inhoud van het conflict gaf hij geen mening, maar dus wel over de maatschappelijke gevolgen. Een kerkscheuring kan generaties lang doorwerken, aldus De Prieëlle. Zijn opvolger, Ger van de Velde, uitte een jaar later – in februari 2006 – ook haar zorgen: "Er is de kerkscheuring geweest, die grote gevolgen heeft gehad binnen families en andere verbanden en die in Ouddorp nog niet is uitgekristalliseerd."