Een bladzijde uit de geschiedenis van het fort: bidden, zingen, boenen en aardappels schillen

30 april 2021, 14:08

Behalve de ‘luchtfoto’ maakte Wiel van der Randen nog meer foto’s van de dames op het fort. De meisjes van de zangclub in een kring onder de gewelven van de toren en – ander beeld – in de vrije natuur, waar ze hun stem heffen onder begeleiding van een accordeon. De vrouwen en meisjes aan een lange tafel tijdens het koffiedrinken, gezien door een venster vanuit de metersdikke toren, gebouwd door Napoleon. Het luiden van de klok als oproep voor het morgengebed. De kapel die in een van ‘de kazematten’ is gecreëerd.

Grote bezems

Tijdens het kamp moesten de deelnemers ook de handen uit de mouwen steken. Van der Randen legde het haarfijn vast: een groepje dat aardappelen aan het schillen is in de ‘straat’ van het fort (tussen de geschutstoren en de kazerne) en meisjes die de boel – ook de luiken van het fort – met borstels en grote bezems aan het schoonmaken zijn.

Op alle foto’s is Fort Prins Frederik in volle glorie te zien, zowel vanbinnen als vanbuiten. Zelfs een deel van de omgeving komt in beeld, want de fotograaf legde de meisjes ook vast terwijl ze op het hoogste punt van het fort genieten van het uitzicht op het Volkerak.

De vrouwen en meisjes die het fort eind jaren dertig bezochten, behoorden tot de Graalbeweging. De wortels van die beweging zijn te vinden in de groep Vrouwe van Nazareth, die een aantal jonge rooms-katholieke vrouwen oprichtte. Dat was in 1921.

Wereldbekering

De initiatiefnemer was pater Jacques van Ginneken. Het doel van de verenigde vrouwen was niets minder dan ‘de bekering van de wereld’: zoveel mogelijk mensen naar de rooms-katholieke moederkerk brengen. Volgens Marjet Derks, die een studie schreef over de beweging, zagen ze dat als het hoge doel waartoe God zelf hen had geroepen. De vrouwen deden dat niet als kloosterlingen, maar als leken of lekenapostelen, met behulp van sociaal-culturele en religieuze activiteiten. Later groeide de Graal uit tot een internationale beweging en ging het steeds meer draaien om vrouwelijke solidariteit, zelfbewustzijn, zelfontplooiing en autonomie van vrouwen overal in de wereld.

Maar in 1939, het jaar dat Wiel van der Randen zijn fotoserie maakte, ging het bij de beweging nog in de eerste plaats om wereldbekering. Hoe kwamen de meisjes en vrouwen nu in Ooltgensplaat verzeild? Marjet Derks schrijft dat de Graal via contacten met de Amsterdamse Burgerwacht en het Ministerie van Sociale Zaken kon gebruikmaken van ‘fort Prins Frederik Hendrik’ om tijdens de vakantieweken leidstercursussen te geven. De Amsterdamse Burgerwacht huurde het fort, dat natuurlijk Fort Prins Frederik heet (zonder Hendrik).

Uit de Leidsche Courant van 8 augustus 1938 weten we dat het fort de twee jaren vóór het bezoek van fotograaf Van der Randen ook al tijdelijk onderdak bood aan de rooms-katholieke vrouwen en meisjes. De krant uit de Sleutelstad heeft het overigens over ‘Fort Prins Hendrik te Ooltgensplaat’. In het artikel staat dat er tussen 30 juli en 2 augustus een tweede leidsterkamp van de Graal is gehouden.

Meer kampen

De krant noemt de geestelijke oefeningen, “geleid door den Directeur van de Graalbeweging, de Zeereerwaarde heer A.M.A. Vollaerts”, de bespreking van het jaarprogramma 1938-1939 en “evenals vorig jaar” het bezoek van een groot aantal bezoekers “binnen de grachten en muren” van het fort. Het Graalbestuur was zeer tevreden over het verloop van dit tweede kamp. Toch was er ook teleurstelling: er waren meer aanmeldingen dan plaatsen, zodat een aantal vrouwen en meisjes niet kon deelnemen. En dat gold ook voor het derde kamp, later in augustus. “Hierdoor staat het nu reeds vast, dat het volgend jaar meer kampen zullen worden gehouden dan dit jaar”, aldus de Leidsche Courant, die tot slot drie soorten kampen noemt: ledenkampen, leidsterkampen en gidsenkampen.

Na 1939 veranderde er van alles. De Duitsers verboden de Graalbeweging. Na de Tweede Wereldoorlog was er een doorstart – de beweging bestaat nog steeds –, maar op Fort Prins Frederik zouden de rooms-katholieke meisjes en vrouwen niet meer terugkeren om aardappels te schillen, te boenen, te zingen, te bidden in de fortkapel, uit te kijken over het Volkerak en in een cirkel rond de gehesen vlag de groet te brengen.

De foto’s van de Graalbeweging op het fort in Ooltgensplaat zijn te zien op de Facebook-community Nederland toen en nu. Het boek Dat Marjet Derks in 2016 publiceerde heet ‘Van Hollandse wereldbekering tot mondiale verbondenheid. Het verhaal van de Graal 1921-heden’.

Wiel van der Randen (1897-1949) was fotograaf, journalist, schilder en tekenaar. Hij werkte onder andere voor de Nieuwe Venlosche Courant, Fotopersbureau Het Zuiden en De Telegraaf. In 1934 trad hij in dienst van De Spaarnestad, waar bij fotoreportages maakte voor de weekbladen Katholieke Illustratie en Panorama.