Goeree-Overflakkee heeft een unieke collectie havenkanalen
Dat is de conclusie die onderzoekers van bureau SteenhuisMeurs trekken in het vorige week gepresenteerde rapport 'Havenkanalen Goeree-Overflakkee, Cultuurhistorisch Vooronderzoek naar de Mogelijke Uniciteit'. Het bureau voerde het onderzoek uit in opdracht van de provincie Zuid-Holland en Stichting Podium Goeree-Overflakkee.
Wat is een havenkanaal? "De term is niet ingeburgerd, er is geen heldere definitie", zegt Isabel van Lent van SteenhuisMeurs. Daarom heeft het bureau een omschrijving geformuleerd die de lading dekt: "Een havenkanaal is een door mensen aangelegde waterweg – al dan niet in het tracé van een kreek – die een haven met het open water van de zee verbindt. Dit kanaal is herkenbaar aan een binnendijks gelegen waterweg in een deltagebied te midden van polders. Het kanaal is tot stand gekomen doordat de rivieren sediment aanvoeren dat vervolgens door mensen is ingepolderd."
Offensief bedijkt
Vanaf de vijftiende eeuw is het gebied dat nu Overflakkee heet offensief bedijkt. Zo ontstonden zogenoemde 'nieuwlandpolders'. De bedijking was in handen van middeleeuwse projectontwikkelaars als kloosters en edelen. Van Lent neemt het woord 'kolonisatie' in de mond en spreekt van een bijzonder onderdeel van de ontginningsgeschiedenis van Nederland. "Waar de kreek op de dijk uitkwam, stichtte men een havendorp met een haven in de getijdegeul, waar schepen beschut konden liggen."
De polders hadden een eigen kerk, rechtspraak en een ambachtsheer. "Deze 'eilandencultuur' van een handjevol functionerende minimaatschappijen is waarschijnlijk cruciaal geweest voor het ontstaan van de havenkanalen", concludeert SteenhuisMeurs. Elke minimaatschappij moest bereikbaar blijven, en dat in een dynamisch deltagebied met voortdurende aanslibbingen. Omdat de havens daardoor en door nieuwe inpolderingen steeds verder van de zee kwamen te liggen, was men genoodzaakt kanalen naar de dorpen te graven.
"Een eeuwenlang en eindeloos proces", aldus Isabel van Lent. "De kanalen zijn niet in één keer aangelegd, maar steeds aangepast, uitgebaggerd, verlegd en rechtgetrokken. Het was een constante worsteling om de haven vrij en bevaarbaar te houden." De havenkanalen waren levensaders, maar liggen er na de komst van het wegverkeer vaak verlaten bij.
Dirksland
SteenhuisMeurs heeft het havenkanaal van Dirksland verder onder de loep genomen. Dit is het oudste en met ruim 5 kilometer het langste kanaal op Goeree-Overflakkee. Vanaf 1601 is het in verschillende fases aangelegd.
De onderzoekers onderscheiden in hun rapport 'Havenkanaal Dirksland, Cultuurhistorische Waardering en Ruimtelijke Richtlijnen' drie 'sferen': het dorp – met veel autoverkeer – en de kernpolder, het coulisselandschap, waar het havenkanaal niet of nauwelijks toegankelijk is, en het niet herkenbare 'open einde' bij het Haringvliet.
"Het havenkanaal heeft een enorme kwaliteit", zegt Isabel van Lent van SteenhuisMeurs. "Je kunt een tijdreis maken door het ontginningslandschap: vanaf het dorp ga je van de middeleeuwen naar de jaren zeventig aan het eind. Maar je kunt er niet bij en er wordt ook nauwelijks gevaren."
Het onderzoeksbureau adviseert het havenkanaal van Dirksland beter zichtbaar en beleefbaar te maken. Daarnaast: herstel en versterk de cultuurhistorische elementen, zoals de peekaaien, en verbeter de relatie tussen het havenkanaal, de dorpskern en de gedempte spuikolk. Tot slot: ga te werk aan de hand van een integrale visie voor de inrichting van het havenkanaal. Van Lent: "Het havenkanaal van Dirksland is ongekend mooi. Het is zaak te behouden en te koesteren wat je hebt."
