IJzeren windwatermolens op Goeree-Overflakkee (deel 3)

Molens voor onderbemaling waren (en zijn) doelmatige werktuigen, gemakkelijk in onderhoud maar echt fotogeniek? Welke akkerbouwer of veehouder voelde behoefte zo'n ijzeren ding op de gevoelige plaat vast te leggen. Ze stonden op particulier terrein of op terrein van het Waterschap of Staatsbosbeheer dat meestal niet vrij toegankelijk was voor onbevoegden. Het gevolg hiervan is wel dat er eveneens vrij weinig beeldmateriaal over deze molens beschikbaar is. Dat is jammer, te meer daar ze op Goeree-Overflakkee goeddeels uit het landschap zijn verdwenen. De culturele waarde werd van deze molens niet ingezien.

Hierna een aantal vermeldingen wanneer en waar vroeger op ons eiland door de wind aangedreven onderbemalingsmolens stonden, naast de recentere die in de deel 1 en 2 van deze serie werden genoemd.

Tussen 1939 en 1958 stonden onder Ooltgensplaat drie windmolens van een onbekend type ingetekend op de Topotijdreis 200 jaar topografische kaarten. Wanneer men vanaf de Redoute no. 1, gelegen aan de Hooidijk, over het pad liep tussen de Weipoldersche gors en de Grote Adriana Theodorapolder, richting Volkerak, dan stonden de molens volgens de kaart onderaan het pad, bij water in de Grote Adriana Theodorapolder. Vanaf 1959 lijkt dit water gedempt en werden geen molens meer ingetekend. De Redoutes I, II en III, kleine veldschansen behorend tot het fort Prins Frederik, verdwenen op last van de bezetter al tussen 1940 en 1945. (afb. 3.1 water Grote Adriana Theodorapolder))

Tussen 1939 en 1958 werd één windmolen van een onbekend type ingetekend in de Mariapolder langs de Mariapoldersche zeedijk, ten noordwesten van de hofstede 'Op Hoop van Zegen'. NB In ons streekarchief, bij arch.nr. 3055 inzake de archieven van de Galatheepolder en Mariapolder, 1858-1959, is over de afwatering in die polders, vóór WOII, te lezen: "Ook vond nog op twee plaatsen onderbemaling plaats met Amerikaanse windmotoren".

Tussen 1940 en 1958 was een molen te vinden in de Galatheepolder langs de kreek, in het gebied van Staatsbosbeheer. (afb. 3.2 topokaart gebied Galatheepolder)

Oostelijk in polder het Noordland, in erg laaggelegen gebied onderaan de Noordlandsedijk, in de bocht richting Oudelandsedijk (Oude-Tonge), stond tussen 1959 en 1967 een Bosmanmolen voor onderbemaling. Op een oorspronkelijke betonnen put van die molen stond tot eind 2018 een Bosmangemaal 'De Bleekert'. Deze werd kort daarna vervangen door een VOPO-gemaal, terwijl de put werd vervangen door een stalen damwand.(afb. 3.3 De Bleekert begin 2018 en afb. 3.4 VOPO. Foto's Jan Mulder).

In de publicatie van Bas van der Heijden uit 1993, over 'De stoomtram tijdens de Watersnood', is een foto opgenomen van de vernielde trambaan tussen Oude-Tonge en Achthuizen. De oorspronkelijke foto komt uit het RTM-archief, de fotograaf is onbekend. Zowel Van der Heijden, als de vm. uitgever van de publicatie, als de beheerder van het RTM archief gaven toestemming voor gebruik maar konden geen verdere informatie leveren dan wat we zien op de afbeelding. De vernielde Bosmanmolen is als 'bijvangst' op de foto gezet. De molen moet zuidelijk van de trambaan, in de Magdalenapolder of in aangrenzende Groote Blokse polder hebben gestaan, op de Magdalenakreek of uitlopers ervan. Het laaggelegen gras- en akkerbouwgebied aldaar zou nog al eens van eigenaar zijn gewisseld. Er is geen molentje bekend in de aanpalende percelen noordelijk van de trambaan. Informanten vertelden dat aan het eind van de Magdalenaweg een stopplaats van de RTM was, met een houten keetje en het 'bietenstation'. De volgende tramhalte annex café en bietenstation op dat traject was bij de Bommelsche Dijk onder Achthuizen. Helaas leidde verder uitvoerig onderzoek en tenslotte een zoekvraag in Eilanden-Nieuws van 11 september 2018 niet tot antwoorden op de vragen van wanneer en tot wanneer de molen er stond, waar deze exact stond, wie de eigenaar was en wat tenslotte met het restant is gebeurd. (afb. 3.5 kaart trambaan en afb. 3.6 molen)

Onder Oude-Tonge, in de Oostendese polder, bij een boerderijtje aan de Lageweg - dat was een zijweggetje van de Watergatseweg – werd op topokaarten een watermolen ingetekend tussen 1881 en 1942 met de letters W^tMt^je. Onbekend is gebleven het type watermolen. (afb. 3.7 detail kaart van deze polder in 1934). Het gebied noemde men 'Hoog en Laag'. Het boerderijtje aan de Lageweg werd weggevaagd tijdens de Watersnood in 1953.

Tussen 1959 en 1966 werden twee molentjes ingetekend op de topokaart, de ene onderaan de Oostendesedijk in de polder Oostende en de ander in de polder Oostmoer onderaan de Oude Oostmoerschedijk. (afb. 3.8 detail kaart in 1959) Ze moeten gezocht worden tegenover de boerderij, bekend als 'boedel Dabbe' op hoek Lorredijk/ Oostendesedijk. Deze boerderij en opstallen werden door de Ramp zo zwaar gehavend dat afbraak nodig was waarna werd overgegaan tot algehele nieuwbouw. De molen in polder Oostende verdween in de jaren1960/1970. Onderbemaling in de Polder Oostmoer bleef, in die zin dat de molen daar, voor het bemalen van een groter gebied, werd vervangen door een elektrische versie van Bosman. Sinds 2011 staat er een VOPO-gemaal 'watergemaal Dabbe'. Het Waterschap onderhoudt het gemaal, zie www.wshd.nl. (afb. 3.9 gemaal Dabbe. Foto Jan Mulder)

In de Lieve Vrouwepolder, onderaan de Lieve Vrouwepoldersedijk richting Lorredijk, stond in het erg laag gelegen gebiedje met de veldnaam 'Meulenweije' een Bosmanmolen vanaf 1959 tot beginjaren 1990 (zie ook afb. 3.8). De molen was particulier bezit van de grondeigenaar die de molen ook onderhield. In het kader van de ruilverkaveling (looptijd traject tussen 1976 en 2001) verdween de molen, terwijl het land overging in handen van een akkerbouwer. Er is geen foto van de molen bekend.

In het streekarchief Goeree-Overflakkee, in het archief 'De Polder De Oude Stad', is een stuk uit 1963 gearchiveerd met als inhoud: "Vergunning is verleend door het polderbestuur aan E.H. Arensman te Stad aan 't Haringvliet, tot het plaatsen van een windmolen voor onderbemaling van het perceel, kadastraal bekend gemeente Stad aan 't Haringvliet, zonder sectie, nr. 1646".

In de Atlas van Topografische kaarten Nederland 1955-1965 zien we in 1965 op de detailkaart van de Polder De Oude Stad, onderaan de Oude Stadse Zeedijk, een molen ingetekend. (zie afb. 3.10 detail kaart) De topotijdreiskaart tekende vervolgens tussen 1968-1998 op dezelfde plaats ook een molen in. Na Arensman werden op enig moment de gebr. Van Rossum, akkerbouwers, eigenaars van de grond en de 7 meter hoge Bosmanmolen.

De ruilverkaveling bracht verandering; de grond werd aan een ander toebedeeld. De molen was al eerder door de toenmalige eigenaar overgedaan aan een boer in Hellevoetsluis. De put bleef bij deze 'operatie' zitten.

Op 22 juli 1953 verzocht J. Mol (1912-1968), bouwman op de boerderij aan de Tilsedijk [grondgebied Middelharnis], welke boerderij thans de naam 'De Vrije Veste' draagt, toestemming aan het Polderbestuur van het Waterschap 'Den Bommel' voor het plaatsen van een molentje. Hij gaf in zijn brief aan dat door de zoutwaterinundatie vanwege de Ramp van 1 februari 1953 een vlotte ontzilting in de winterperiode nodig was. Mol achtte het noodzakelijk dat er een hoge waterstand werd verkregen in zijn laaggelegen land in polder de Tille. Op 1 augustus 1953 verleende het Bestuur van de polders lozende door Den Bommel vergunning aan J. Mol, tot het plaatsen van een watermolen voor onderbemaling van zijn land, op de wetering gelegen in polder de Tille. Aan die vergunning waren wel voorwaarden verbonden zoals bijvoorbeeld dat de molen moest worden geplaatst op ongeveer 4 meter vanaf de bovenkant van de wetering. Kwam de molen er? Later zijn de meeste watergangen in polder de Tille dichtgereden. Op een nog bestaande watergang in die polder staat een elektrische gemaaltje, te zien rechts van de Tilsedijk richting Den Bommel, (afb. 3.11 tekst met tekening)

In het archief van de Polders lozende op de haven van Sommelsdijk is een stuk gearchiveerd d.d. september 1912 over een aanvraag door De Wit. Hij vroeg een vergunning aan voor het plaatsen van een 'watermolentje voor onderbemaling in de Kromme Kreek, bij de stee van dr. Dautzenberg'. A. de Wit was er pachter op deze stee in het Oudeland van Sommelsdijk. Een schetstekening, behorende bij de aanvraag om vergunning, is hier afgebeeld. (afb.3.12 aanvraag De Wit). Op de schets is aangegeven: de plaats waar de molen moest komen; de toedracht [voor plaatsing]; schematisch de kromme wetering; de plek van de stee; de Armenweg en de Poppendamscheweg. Welk type molen De Wit wilde, is onbekend. Zou De Wit een molen in gedachten hebben gehad van een smid of timmerman op Goeree-Overflakkee of van b.v. timmerman W. Klok uit Tinte (gem. Oostvoorne). Een mooi plaatje van een geheel houten molen van deze timmerman willen we u niet onthouden. (afb. 3.13 molen met tekst W. Klok). Met 'De Stee' wordt de zeer oude, maar niet meer bestaande hofstede Straalenburg aan de Stratensweg onder Sommelsdijk bedoeld. De boerderij werd in het kader van de ruilverkaveling afgebroken en in 1992 werd dit akkerbouwbedrijf in een nieuw onderkomen aan de Oudelandsedijk in Oude-Tonge voortgezet. Het heeft de naam 'Straalenburg' behouden. Cornelis J. Hameeteman nam over deze stee, over dr. Dautzenberg en over de familie De Wit gegevens op in zijn boek uit 1996: 'Sommelsdijk, een eeuw in foto's en herinneringen'. Een watergang of een molen werd niet genoemd. Op topografische kaarten is steeds een kreek ingetekend zonder vermelding van een molen wanneer dan ook.

Dr. Pieter Joseph Willibrordus Dautzenberg (1851-1921) was wethouder van de gemeente Oud-en Nieuw-Gastel en voorzitter van het R.K. Armbestuur en van het St. Josephgesticht.

Goedereede. In polder Nieuwe Oostdijk op de grens met polder Oude Oostdijk (tussen de Klaverseweg en de Romeinseweg) bij de ijsbaan, was tussen 1972 en 1992 een molen voor onderbemaling ingetekend op een kaart van de topografische dienst.

Goedereede, de Groote Zuiderpolder. Bij een boomgaard onderaan de Zuidhavendijk, richting Goedereede-Haven, was een molen voor onderbemaling te vinden tussen 1972- ±1983. Toen deze molen kapot waaide, werd, om toch te kunnen onderbemalen, een wel heel ludieke oplossing gevonden. De fundering (put) met daarin de pomp werd gehandhaafd. De toren werd goeddeels verwijderd. Het deel met de haakse overbrenging (motor) werd vlak boven de fundering op de verticale stang van de pomp gelast. Het deel van de haakse overbrenging, de as waaraan de wieken hadden gezeten, werd gekoppeld aan een tractor (Ferguson). Om de juiste draairichting van de pomp te bewerkstelligen moest de trekker op een bepaalde manier worden opgesteld, met één wiel van de grond en met de versnelling in de achteruitstand. In het najaar werd aldus de sloot leeggepompt. Op de plek van boomgaard en molen treft men nu een hedendaags landbouwbedrijf aan.

Nog een keer Goedereede. In de Zuid-Westhoek Damweg-Grote Zuidpoldersedijk, in de Schaddeleepolder, stond een ijzeren weidemolen type V-8. De heer Rein Arler fotografeerde deze op 7 mei 1981. De molen is opgenomen in www.molendatabase.net met dbnr 4089. Arler stemde in met gebruik voor dit artikel en gaf aan het een goede zaak te vinden dat er aandacht wordt besteed aan dit culturele erfgoed. (afb. 3.14 molen. Foto Rein Arler)

Ouddorp. In het Oudeland, (vroeger het Oudeland van Diepenhorst) in het natuurgebied met vele watergangen en met weidevogelgrasland, gelegen tussen de voormalige Schans en 'de Vingerling' bij de Plaspolder hebben in de vorige eeuw meerdere molens voor onderbemaling gestaan. Het type molen is onbekend gebleven. In de vorige eeuw zijn hier door een drietal bedrijven nu nog werkende elektrische gemalen geplaatst. De gemalen zijn van: VOPO oppervlaktewaterbeheer uit De Rijp (NH); van HC-waterbeheersing uit Kesteren en van Stork-Bosman uit Piershil (afb. 3.15 gemaal Stork-Bosman. Foto Jan Mulder) En over de Plaspolder, de eerste bemaling in deze polder vond plaats tussen 1554 en 1579 met een door een paard gedreven watermolen, aldus F. Den Eerzamen in: "Het eiland Goeree-Overflakkee".

Dan nog een opmerking in het kader van Bosmanmolens. Bij het Waterschaphuis in Ridderkerk van ons Waterschap Hollandse Delta, valt een Bosmanmolen in het oog. De molen staat bij een waterpartij en zorgt voor stroming om de waterkwaliteit goed te houden. Kan de aanwezigheid dáár een voorbeeld zijn voor de gemeente, bedrijven en organisaties op Goeree-Overflakkee om zich sterk te maken voor plaatsing van meerdere van dergelijke molens op ons eiland onder het motto: 'goed voorbeeld doet goed volgen'. Op strategische punten op ons eiland zullen het beslist blikvangers zijn voor bewoners en toeristen. Succes verzekerd; dat heeft de Bosmanmolen aan de Zuidelijke Randweg in Middelharnis bewezen. Contact met Bosman-Managent in Piershil, dan wel met de Bosmanmolen expert Cor Bus van windkracht-service zal niet moeilijk zijn. (afb. 3.16 molen bij Waterschaphuis. Foto Jan Mulder)

Dank aan de heren Van Rossum, Van der Laan en Van Holten, De Blok en ing. De Beijer voor de verstrekte informatie.

Behalve de reeds in deze serie genoemde sites en publicaties voor achtergrondinformatie waren verdere raadplegingen: diverse topografische kaarten; Molens, ir. F Stockhuyzen, 1961 (met herdrukken); 50 jaar landinrichting 1935-1985, A.D. Smits, 1985; Met dank aan de wind, Molens op Goeree-Overflakkee, Jan Both, 2013; krantenbank Kon.Bibl. en krantenbank Zeeland w.o. Eilanden-Nieuws d.d. 18 augustus 1985. Verder: www.a-ford.nl, www.topotijdreis.nl, www.gemalen.nl/gemaal en www.vopo.nl.

In volgende delen van deze serie over ijzeren windwatermolens zullen verdwenen windmotoren op Goeree-Overflakkee worden beschreven.

Aanvullingen en reacties kunnen naar m.mulder-faassen@kpnmail.nl of mob. 0622725233

Rectificatie M. (Rien) Bakelaar. In deel 2 wordt de toerit naar boerderij het Anker ten onrechte 'Koolasdreef' genoemd. De Koolasdreef loopt echter vanaf de Tilsedijk (t.o. boerderij Groenewoud) naar de schuren van [destijds] Mast in 'Knoopje'.