IJzeren windwatermolens op Goeree Overflakkee (deel 2)

Bekadeweg onder Sommelsdijk, bij het Haringvliet

In het gebied van Staatsbosbeheer bij de Bekadeweg, op de Bezomerkadegorzen in de polder Westplaat Flakkee, werd in 2009 door Staatsbosbeheer een spiksplinternieuwe type B4 ijzeren Bosmanmolen geplaatst, vlakbij het Haringvliet. Het molentype B4 werd vanaf 2004 geproduceerd door de firma Bosman. Het was een zogenaamde inmaler voor buitendijks land om bij droogte het waterpeil in de achterliggende graslanden op de gewenste hoogte te houden.(afb. 2.1 molen Bekadeweg)
Watersportliefhebbers moeten de fiere, 7 meter hoge molen met aluminium bladen ongetwijfeld hebben gezien. Echter, in opdracht van Staatsbosbeheer werd eind 2017/begin 2018 de molen weggehaald, als ook de fundering van 2 meter diep.
Navraag leerde dat de molen bij het inmalen van water uit het Haringvliet ook modder meezoog waardoor de watergang steeds dichtslibde en de molen onklaar raakte.

Noordlandsedijk nabij Nieuwe-Tonge

Onderaan de Noordlandsedijk bij Nieuwe-Tonge (in polder het Oudeland van Middelharnis) tussen de Perdamusweg en de gebouwen van Breston B.V., stond op een sloot met omliggend bouwland tot circa 2016 een particuliere naoorlogse ijzeren 4 meter hoge Bosmanmolen type V-8, met een 3 meter wiekenstel. De molen was een zogenaamde uitmaler die op een al oudere fundering was geplaatst. De V-8 assen (van de Ford) kwamen in gebruik in 1932 en werden, tot ze niet meer verkrijgbaar waren, gebruikt tot de beginjaren 1970. Op zeker moment voldeed de molen niet meer door een andere bemalingswijze van het gebied, raakte in verval en sneuvelde definitief door de storm in november 2016. De molen werd met fundering en al weggehaald. Niets herinnert daar nog aan de plek. Als er één Bosmanmolen bekend was bij het publiek dan was het deze molen wel. (afb. 2.2 molen Noordlandsedijk)

Kranendijk in de buurt van het kruispunt Nieuwe Bloksedijk/ Bloksedijk onder Den Bommel

In polder Grooten Blok, op de aldaar lopende Groote Kreek, naast een boomgaard, 'stond' jarenlang tot na 2010 een Bosmanmolen, particulier eigendom, die al geruime tijd in verval was geraakt. De molen staat vermeld op een topografische kaart vanaf 1968 tot 2014. Wanneer men over de Kranendijk reed, was tot minimaal 2007 de toren te zien met kapotte vanen en beschadigde wieken. Later lag de molen om. Toen de boomgaard gerooid zou gaan worden, was de eerste handeling het weghalen van het tot schroot verworden molentje. Zie www.molendatabase.net met het trefwoord 'Kranendijk'. (afb.2.3 topokaart )

Oudelandsedijk onder Ooltgensplaat

Bij de waterplas oftewel kolkgat 'de Weel' aan de Oudelandsedijk bij Ooltgensplaat, stond tot maart 2002 een Bosmanmolen type A-Ford met een 4 meter toren en een 3 meter wiekenstel. De achterassen van de A-Ford gebruikte Bosman intensief tussen 1928 en 1932 en daarna incidenteel tot circa 1960. De functie van de molen was het op peil houden van het kolkgat. Dit 'gat' is lang geleden ontstaan door een dijkdoorbraak ter plaatse. Na verwijdering van de molen heeft Bosman-Watermanagement te Piershil een hand(wiel)pomp geplaatst op de oude molenfundering. Ook is onderin de fundering een elektrische pomp gemonteerd die het waterniveau in 'de Weel' reguleert. Bosman-Watermanagement onderhoudt beide installaties in opdracht van Staatsbosbeheer. Met dank voor de informatie aan de heer G. Klein van Bosman-Watermanagement. De afbeelding van de molen komt uit de publicatie 'Ruilverkaveling Flakkee, een boeiende puzzel, 1976-2001'. (afb. 2.4 molen en 2.5 nieuwe situatie)

Kinderboerderij Hernesseroord in de Polder Oostplaat Flakkee. Een molen met vier 'levensfasen'; een apart verhaal. We beginnen bij 'fase twee' van de molen.
Op het terrein van Hernesseroord, in de zuidwestpunt (eertijds een stortplaats) aan de kant van de Oosthavendijk, werd in 1975 bij de daar reeds aangelegde vijver van de nog in aanbouw zijnde kinderboerderij een Bosmanmolen van het type A-Ford geplaatst (coördinaten N 51.762129 / O 4.172012). Het was een geschenk. De molen had ooit tijdens zijn eerste fase op een sloot in de Bospolder gestaan. De molen kwam op een betonnen fundering te staan op de sloot die van de Oosthavendijk naar de vijver liep. De functie van de molen zou beperkt zijn; water rondpompen tussen een stukje sloot en de vijver, voor de waterverversing. Het was een leuk idee, maar na verloop van tijd bleek de molen niet meer goed te werken. De pomp raakte onklaar en er kwam veel modder in de put te staan. De aandacht voor de molen verslapte. De hier getoonde afbeelding laat de speeltuin bij de kinderboerderij zien, met op de achtergrond de molen. Vroegere bezoekers van de kinderboerderij kunnen zich de molen herinneren. De afbeelding komt uit een fotoalbum van het museum Zuidwester, met dank aan de heer J. van den Berg voor info en voor het gebruik van de foto. Ook dank aan leidinggevenden van de kinderboerderij voor hun inbreng. (afb. 2.6 bij kinderboerderij).

Hernesseroord werd in 1974 formeel in gebruik genomen als het Centrum voor geestelijk hulpbehoevenden. De deuren waren echter al in 1973 geopend voor bewoners en personeel. In 1975 werden voorbereidingen getroffen door St. Kinderboerderij Hernesseroord voor de exploitatie van een kinderboerderij op het terrein van Hernesseroord. De boerderij zou toegankelijk worden voor iedereen. Naast officieel beschikbaar gestelde financiële middelen werd de bevolking via de media gevraagd om extra materialen, om dieren én om (extra) menskracht, onder meer voor de bouw van de kinderboerderij en voor de verzorging van die geschonken dieren. In het Eilanden-Nieuws van 24 oktober 1975 is een afbeelding opgenomen van de in aanbouw zijnde kinderboerderij. Door de aanbouw heen is een glimp op te vangen van de Bosmanmolen.

Einde van de molen bij Hernesseroord en via Stellendam terechtgekomen in Heenvliet
In 2003, toen de vijver bij de kinderboerderij werd gedempt, werd de molen en de betonnen fundering weggehaald door een grond- en straatwerkbedrijf uit Stellendam en op zijn terrein geplaatst; 'fase drie' werd ingeluid. Een maalfunctie ontbrak daar echter, reden voor het bedrijf om de Bosmanmolen met de fundering uiteindelijk in 2018 over te doen aan Carwash in Heenvliet. Bedoeling is dat de molen in deze 'vierde fase' water uit de Bernisse gaat oppompen voor de wasstraat. (afb. 2.7 molen in Heenvliet)
Topografische kaarten (afb. 2.8 en 2.9) en technische gegevens van deze molen.
De plaats van de molen in de tweede en eerste fase kunnen we op de digitaal te raadplegen 'Topotijdreis 200 jaar topografische kaarten' terugvinden. In Polder Oostplaat Flakkee is de molen met een symbool ingetekend pas vanaf 1980 in plaats van 1975, tot 2003. In diezelfde atlas is een symbool van een windmolentje ingetekend in Bospolder tussen 1943 en 1958.
Dat de onderhavige molen een 'oudje' is, staat buiten kijf. Het is nog een handbediende A-Ford Bosmanmolen met één windvaan en met een zogeheten kwadrant (zie deel 1 voor de uitleg hierover). Dit type produceerde de firma Bosman in de beginjaren van haar bestaan en maakte in later jaren nog gebruik van dit model. De molen had een zogenoemde waaierpomp. De toren is 3 meter hoog met een 3 meter wiekenkruis, met wiekbladen en een windvaan van staal. De fundering waarop de molen staat is een zogenaamde Van Bodegom fundering. De productie van funderingen door dit bedrijf uit Spijkenisse lag tussen 1930 en 1940. Ook na deze periode werden die funderingen nog gebruikt.

Het is naar aanleiding van het navolgende verleidelijk te veronderstellen dat de Bosmanmolen in de Bospolder een voorganger heeft gehad; op de pagina's 269-278 in het 'Veldnamen en Boerderijenboek', in 2003 uitgegeven door Sociëteit Rethorica te Sommelsdijk, lezen we namelijk het volgende:
"Met uitzondering van de Heuvelweg kent de Bospolder geen wegen. Deze weg lag aanvankelijk op een dwarskade met een lengte van 300 meter. Deze kade sloeg weg op 1 februari 1953. Zij verdeelde de polder in een groter westelijk deel en een kleiner oostelijk deel. Het westelijk deel was groot 43 hectaren en het oostelijk 37 hectaren. De Heuvelweg was bestemd tot uitweg van de Kroningspolder en was bij aanleg onverhard. Zij gaf een westwaartse op- en afrit over de kruin van de ringkade toegang tot de Kroningspolder. De uitwatering van beide polderdelen was gescheiden. Het westelijk deel waterde door een duikersluisje via de Kroningspolder af op het Haringvliet. Ter versterking van de natuurlijke lozing was in de op het sluisje aanlopende sloot, op ongeveer 160 meter ten zuiden van de ringdijk een Amerikaanse windmotor geïnstalleerd".
NB. Gegevens over de duikersluis in de Bospolder zijn terug te vinden in het streekarchief Goeree-Overflakkee (archief van de Generale Dijkagie van Stellendam, 1765-1956).
Het zou gaan om een middelgrote windmotor met vijzel van het type Herkules Metallicus die tussen circa 1911 tot na 1943 gestaan moet hebben in de Bospolder. De rad diameter was 6 meter. De molen maalde uit op de Kroningspolder.
De plaatsaanduiding van de windmotor in dit stuk polder is nagenoeg dezelfde als de plek waar, aldus recente mededeling, de Bosmanmolen heeft gestaan. Ook de Bosmanmolen maalde uit op de Kroningspolder.
N.B. Uitleg over de historie en werking van de Windmotor volgen in latere delen van deze serie.

De Bommelse polder met kreken en met eeuwkanten

Nog in 2003 stond de Bosmanmolen in dit van oorsprong laaggelegen gebied met de veldnaam 'De Vlakjes', goed zichtbaar wanneer men vanaf de Molendijk in Den Bommel de toerit (de zogenaamde Koolasdreef) naar boerderij 'het Anker' nam. De molen, een 'uitmaler', stond er volgens topografische kaarten al vanaf 1943. Deze onderbemaler met de coördinaten N 51.715630 / O 4.276047 stond dan links van die toerit. Een afbeelding van de molen is onbewust op de foto gezet door de heer M. (Rien) Bakelaar uit Den Bommel en opgenomen op p. 57 in diens boek: 'Den Bommel het gedeelde dorp, Watersnood 1 februari 1953'. Na de Ramp van 1 februari 1953 fotografeerde Bakelaar onder meer boerderij 'Het Anker' met het ondergelopen land erom heen. Op de foto, links van de schuren van fa. J.P. Mast, is vagelijk de Bosmanmolen te zien met de weerspiegeling van de molen in het water. Bakelaar attendeerde op deze foto en gaf toestemming voor gebruik, waarvoor hartelijk dank. (afb. 2.10 topokaart en afb.2.11 foto Bakelaar)
De molen was ook goed te zien zuidelijk van woningen en de gereformeerde kerk aan de Molendijk, westelijk van de Voorstraat, de Kerkdreef en van het industrieterrein 'Bosland', aan de kant van de Handelsonderneming en [aardappel] wasbedrijf. Dit bedrijf startte rond 1970 haar werkzaamheden. De stukken land behoorden aanvankelijk toe aan: Bram - van Hen- Lokker aan de Molendijk; aan fruithandelaar Piet Berkhof aan de Voorstraat die achter zijn pand een boomgaard had; aan Teeuw- van Leun - Melissant en later aan diens schoonzoon Bram Lokker Anthzn van de boerderij aan de Voorstraat en aan Dirk Ras van boerderij 'het Anker' in de Bommelse polder. De Bosmanmolen was gezamenlijk bezit van Lokker, Melissant en Ras. Vooral Teeuw Melissant onderhield de molen. Later ging het onderhoud over in handen van anderen. Het [aardappel] wasbedrijf gebruikte het land van Teeuw Melissant sinds circa 1980 als vloeiveld. Het gebied kwam daarna stukje bij beetje in handen van deze onderneming. Bezinksel van de aardappelwasserij zorgde voor geleidelijke ophoging van dat het gebied en dichtslibben van de sloot waarop de molen stond. De molen verloor zijn functie en werd op enig moment na 2003 verwijderd.

Mede dank aan Michiel Hooijberg, webmaster en redacteur van de molendatabase.net, aan Huib Wolfert en aan de families A.M. (Ton) Lokker en L. Ras voor de info.
In deel 3 zullen nog meer verdwenen molens voor onderbemaling op Goeree-Overflakkee aan de orde komen.
Aanvullingen en reacties kunt u sturen aan m.mulder-faassen@kpnmail.nl of mob. 06 22725233