Goeree-Overflakkee wil verduurzamen, maar wat doen we met de historische panden?
MIDDELHARNIS - De gemeente Goeree-Overflakkee is ambitieus op het gebied van duurzaamheid. Een voorbeeld van een duurzaamheidsdoelstelling is dat het eiland in 2020 energieneutraal moet zijn. Aan de andere kant kent de gemeente een rijke historie, wat terug te zien is in de grote hoeveelheid monumenten en anderszins beschermde gebouwen.
Door Erwin Guijt
Op het eiland staan 354 Rijksmonumenten en 170 gemeentelijke monumenten. Daarnaast zijn er ook nog 750 karakteristieke panden en gebouwen in een beschermd stads- of dorpsgezicht. Bij elkaar is dat ongeveer zo'n 10% van de bebouwing op het eiland. Bij deze gebouwen is verduurzamen vaak behoorlijk ingewikkeld. Niet alles mag namelijk zomaar. Zo is het bij monumenten verboden om zonnepanelen in het zicht van openbaar gebied te plaatsen. Desondanks zijn er toch wel mogelijkheden om te verduurzamen.
Struikelblokken
Als bewoners willen verduurzamen, lopen zij daarbij vaak tegen een of meerdere struikelblokken op. Om precies te zijn vier: praktische onmogelijkheden, informatiegebrek, gebrekkige financiën en wet- en regelgeving. Sommige dingen kunnen eenvoudigweg niet in een monument, zoals spouwmuurisolatie - terwijl veel monumenten op het eiland geen spouw hebben. Veel bewoners zeggen niet op de hoogte te zijn van wat er allemaal kan en mag. Daarnaast is verduurzamen -zeker voor monumenten- behoorlijk duur.
Er zijn op het eiland verschillende eigenaren van monumenten die al een of meerdere stappen gezet hebben. Relatief veelvoorkomend is het aanbrengen van isolatie. Isolatie van glas, gevel en dak werd regelmatig genoemd in een uitgezette enquête, in opdracht van de gemeente Goeree-Overflakkee. Ook ledverlichting is populair, al geldt dat niet alleen bij monumenten. Nieuwere vormen van verwarmen als bijvoorbeeld stralingspanelen komen nog niet zo vaak voor in monumenten. Daarnaast zijn er toch nog veel monumenten (zeker in beschermd stads- en dorpsgezicht) die alleen enkelglas hebben.
Omkeerbare aanpassingen
Het handigste tijdstip om te verduurzamen is over het algemeen bij een verbouwing of renovatie. Wat erg belangrijk is, is dat ingrepen reversibel zijn. Reversibel is hét woord in de monumentenzorg, en betekent omkeerbaar. Zonnepanelen mogen namelijk wel onder bepaalde voorwaarden op monumenten, maar dan moet dat wel uit het zicht zijn en moet de hele boel weer zonder verdere schade aan het monument kunnen worden verwijderd. Wat daarnaast ontzettend belangrijk is bij monumenten, en dat gebeurt niet altijd, is dat er voor de sloophamer zijn werk gaat doen er eerst een vergunning aangevraagd wordt. Al is het voor een klein bovenraampje, toch moet er een vergunning aangevraagd worden.
Want het kan behoorlijk misgaan bij het verduurzamen van monumenten. Waar eigenaren soms een paar tientjes per jaar denken te besparen door isolatiemateriaal aan te brengen, kan het soms een schadepost van enkele duizenden euro's veroorzaken. Nog los van de schade die niet in geld is uit te drukken: het verlies van kostbaar en zeldzaam historisch materiaal. Er zijn voorbeelden bekend van woonhuizen die compleet op de schop moesten na een niet goed uitgevoerde renovatie. Dan ben je als eigenaar nog verder van huis.
Isoleren aan de binnenkant
Een van de meest genoemde maatregelen om te verduurzamen is zoals gezegd het aanbrengen van isolatie. Dit kan voor monumenten lastig zijn, omdat hierbij het gebouw makkelijk beschadigd of ontsierd wordt. Dit, nog los van alle problemen met schimmel en houtrot die kunnen ontstaan door (verkeerd) geplaatst isolatiemateriaal. Een van de veel voorkomende vormen van isolatie is gevelisolatie. Waar bij normale huizen spouwmuurisolatie nog wel eens een optie is, hebben maar weinig monumenten op Goeree-Overflakkee een spouwmuur. Omdat buitenisolatie bijna nooit mag bij een monument, is de enige resterende optie nog binnen te isoleren door middel van een voorzetwand.
Op het gebied van dakisolatie is er wel het een en ander mogelijk, zowel aan de binnen- als buitenkant. Hierbij wordt óf de zolder wat kleiner, óf komt het dak wat hoger te liggen. Een alternatief daarvoor is de vloer van de zolder te isoleren, als deze toch niet vaak gebruikt wordt. Glasisolatie komt ook regelmatig voor op het eiland. Toch mag dit niet altijd, als het aanzicht te veel verandert, kan een vergunning worden geweigerd. De ene soort glas is de andere ook niet: er is ook speciaal monumentenglas op de markt wat weinig tot geen aantasting van de uitstraling veroorzaakt. Wel moet dit dan weer kunnen zonder schade aan kozijnen en ander houtwerk te berokkenen. Daarnaast moet er ook op gelet worden dat er voldoende ventilatiemogelijkheden zijn. Als het vocht wat vrijkomt door wassen koken en ademen niet weg kan, hoopt het zich op en kan zorgen voor vochtproblemen.
Huis-tuin-en-keukentips
Naast de grotere ingrepen zijn er ook de wat meer huis-tuin-en-keukentips. Heel simpel: alleen al het tochtdicht maken van een monument kan al aanzienlijk schelen in de energiekosten. Zeker in oude huizen zitten nog veel naden en kieren waardoor warmte verloren gaat. Plekken waar dit vaak voorkomt zijn de kozijnen, zolder, dak en meterkast. Het dichtmaken daarvoor moet dan weer wel met historische materialen gebeuren. Purschuim en kit zijn dus absoluut uit den boze!
Een ander simpel trucje is het bevestigen van gordijnen. Deze kunnen 's avond gesloten worden en beperken zo het warmteverlies door de ruiten. Blinden hetzelfde verhaal, al mogen die alleen bevestigd worden als er vroeger ook luiken hingen. Een ander handig foefje van vroeger was het plaatsen van leilindes, een stukje voor het huis. 's Zomers houdt het groene loof het huis koel, terwijl 's winters de bomen kaal zijn en daarmee het licht doorlaten. Tot slot kunnen ruimtes gericht verwarmd worden: als je beneden zit heel de dag, is het niet heel zinvol om op de bovenverdieping de radiator te laten loeien. Sowieso zijn er ook andere vormen van verwarming als cv-ketels. Het is goed om deze om de zoveel jaar te vervangen. Maar daarnaast kan ook een warmtepomp, stralingspaneel of houtkachel uitkomst bieden bij het verwarmen van de woning.
Veel burgers kijken naar de overheid om het voortouw te nemen op het gebied van financiële tegemoetkoming. De gemeente Goeree-Overflakkee heeft op dit moment nog geen apart beleid opgesteld voor monumenten en duurzaamheid. Dit heeft overigens nog geen enkele gemeente in Nederland gedaan.
Duurzame kerken
Ook de kerken op het eiland zijn al druk bezig met het verduurzamen. Op het eiland zijn in totaal zeventien monumentale of karakteristieke kerken in gebruik tijdens de zondagse eredienst. Kerkbeheerders en -besturen willen best wel verduurzamen, maar zien hier niet altijd kansen toe. Daarnaast is verduurzamen vooralsnog behoorlijk duur. Dit kan kerkbestuurders huiverig maken voor het doen van grote uitgaven die ver over hun eigen ambtsperiode heenreiken. Investeringen hebben soms een terugverdientijd van 20 jaar, en wie garandeert nog dat de kerkelijke gemeente dan nog in datzelfde pand huist - of überhaupt nog wel bestaat? Aan de andere kant zijn hebben kerken te maken met torenhoge energierekeningen. Daarom is te zien dat verschillende kerken op het eiland al actief aan de slag zijn gegaan met het verduurzamen van hun pand(en). De kerk in Den Bommel heeft niet voor niets het predicaat 'groene kerk'. Verschillende kerken hebben dan ook al met de gemeente contact opgenomen omdat zij vragen of concrete plannen hadden.
Geschiedenis levend houden
Al met al brengt het hebben en onderhouden van een monument nogal wat met zich mee. Toch is het wel de moeite waard om deze panden in ere te houden. Zij vormen de brug naar het verleden en geven een streek of dorp karakter. Monumenten leven en hebben een eigen verhaal te vertellen dat zij door de loop der jaren hebben opgebouwd. Veel eigenaren zijn dan ook trots op hun monument en onderhouden het met verve. Monumenten vertellen het verhaal van hun straat, dorp of streek en houden geschiedenis levend. Daarom loont het de moeite om monumenten in stand te houden en ze te bewaren voor het nageslacht.
Meer informatie
Wanneer u zelf in een monument woont of geïnteresseerd bent in de mogelijkheden om uw huis te verduurzamen, kunt u de twee volgende websites raadplegen: www.toolkitduurzaamerfgoed.nl/toolkit en www.degroenemenukaart.nl
Specifiek voor kerken is er vanuit de Groene Kerk de volgende toolkit gemaakt: www.groenekerken.nl/toolkit. Ook op de site van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is ook meer informatie te vinden: www.cultureelerfgoed.nl.
Verantwoording
Dit artikel is gebaseerd op het onderzoek naar duurzaamheid van de monumenten binnen de gemeente Goeree-Overflakkee. Dit onderzoek is uitgevoerd door Erwin Guijt (de auteur van dit artikel), als stage-opdracht voor de opleiding Bestuurskunde.