Stolpersteine project net niet voltooid
Nog even om in herinnering te brengen: Stolpersteine zijn een soort gedenkstenen die in de openbare bestrating worden gelegd voor de woningen waarin Joden hebben gewoond, tot het moment waarop ze tijdens de Tweede Wereldoorlog gedeporteerd werden naar vernietigingskampen en daar vermoord werden. De gedenkstenen, voor ieder slachtoffer één, geven de omgekomen mede-inwoners hun namen terug in de samenleving. Op de stenen, betonnen blokjes van 10x10 cm., is een messing plaatje aangebracht waarin naam, geboortejaar, deportatiejaar en -plaats, overlijdensdatum en -plaats van de oorlogsslachtoffers staan gestanst. Om deze goed te kunnen lezen moet je je vooroverbuigen, of zelfs op de hurken gaan. Stolpern is het Duitse woord voor struikelen. En door zo lichamelijk voorover te buigen of zelfs naar straatniveau te gaan 'struikel' je als het ware over de gedenkstenen. Vandaar: Stolpersteine – struikelstenen. Maar nog méér is het de bedoeling om innerlijk, met hoofd en hart te struikelen over de gebeurtenissen die schuilgaan achter de enkele gegevens die op de Stolpersteine vermeld staan. Een tragedie, een lijdensweg van onmenselijkheden.
De geestelijke vader van de Stolpersteine is de Duitse beeldend kunstenaar Gunter Demnig, die de stenen zelf ook bedoelt als herinneringstekens voor alle slachtoffers van het naziregime. Naast Joden kunnen dat dus ook politieke gevangenen zijn, Jehova's getuigen, homoseksuelen, zigeuners en gehandicapten. Sinds de start van zijn Stolpersteine project in 1994 heeft Demnig al 60.000 Stolpersteine gelegd in meer dan 1.000 steden en dorpen in 21 Europese landen. Sinds november 2007 ook in Nederland en sinds enkele jaren ook op Goeree-Overflakkee. In april 2014 werden de eerste 15 Stolpersteine op het eiland gelegd, in februari het jaar erop 21. Afgelopen vrijdag werden 16 stenen gelegd en de resterende vijf zullen naar verwachting over niet al te lange tijd volgen. Dan zullen alle 57 omgekomen Joden die hier gewoond hebben hun namen weer terug hebben in de eilandelijke gemeenschap. Demnig vervaardigt de stenen niet alleen, maar brengt ze ook zelf in de bestrating aan. Vandaar dat hij vorige week vrijdag voor de derde keer op Goeree-Overflakkee was.
Door Hans Villerius
Steenlegging
Na ontvangst van alle genodigden en belangstellenden in restaurant 't Anker in Dirksland werden 's morgens eerst voor Boezemweg 14 te Dirksland twee Stolpersteine gelegd, voor Maurits Cohen en Rosalie Cohen-de Vries. Aansluitend volgden steenleggingen in Middelharnis. Aan Zandpad 170 voor Levij Polak en Margaretha Polak-Gazan. Aan Zandpad 14 voor Abraham Mozes Polak, Elizabeth Polak en Mozes Polak. Aan Westdijk 62 voor Sara Polak-Cohen, Debora Polak en Cornelia Polak. Aan Westdijk 26 voor Hartog Gazan, Antje Gazan-Polak, Florettha Gazan, Sebilla Gazan en Salomon Gazan. En aan Eendrachtstraat 32 voor Henrietta Polak.
Mezoeza
Tijdens de steenlegging voor Westdijk 26, bij Duifhuizen Koffers en Tassen, kwam de winkeleigenaar naar buiten om een uit de toenmalige winkel van de familie Gazan overgebleven mezoeza te tonen: een kokertje met daarin een rolletje papier waarop in het Joods de tekstwoorden van Deuteronomium 6 vers 4-9 staan. Naar goed Joods gebruik was het er destijds aan de binnenkant van de deur bevestigd.
Toespraken
Na de steenlegging volgden in de foyer van het Diekhuus enkele toespraken. Allereerst een woord van welkom door voorzitter Joost van der Pol van het Paul van Hessenfonds. Hij legde uit dat dit fonds één van de twee goede doelenstichtingen van Lionsclub Goeree-Overflakkee is en financiële ondersteuning geeft aan sociaal-culturele activiteiten op het eiland. Ook het Stolpersteine project mocht op steun rekenen.
Het Stolpersteine project is tot stand gekomen op initiatief van mede-Lion Piet de Man en ook hij voerde deze bijeenkomst het woord. "Antisemitisme is van alle tijden en helaas wordt er niets van geleerd. Ook in onze tijd neemt het antisemitisme weer toe. Kennelijk is het niet uit te roeien, hoewel we inmiddels beter zouden kunnen weten." Blij zei De Man te zijn vanwege het feit dat in drie jaar tijd het hele Stolpersteine project op Goeree-Overflakkee gerealiseerd kon worden. En hij benadrukte dat de messingplaatjes op de Stolpersteine nauwelijks enige waarde aan koper bevatten, zodat het geen enkele zin heeft om de stenen daarvoor uit de straat te lichten. Overigens waren er ditmaal geen nabestaanden aanwezig van degenen voor wie vrijdag een Stolperstein werd gelegd. Vanwege leeftijd en afstand bleek dit voor de meesten niet realiseerbaar, gaf De Man aan. En zoals hij tijdens de eerste twee steenleggingen aangaf herhaalde hij ook nu dat deze bijeenkomst niet nodig had moeten zijn: "Wij zouden vandaag hier niet moeten zijn".
Méér dan kunstproject
Waar normaal Gunter Demnig zich nooit laat horen, maar stilzwijgend zijn werk doet, het gelaat meestentijds naar beneden gericht en na het leggen van de stenen zich even stilzwijgend weer terugtrekt, was hem gevraagd om ter afsluiting van deze derde fase van het project iets te vertellen over zijn Stolpersteine project. En aan die uitnodiging gaf hij graag gehoor. Nee, hij deed 't niet in het Nederlands, zo gaf hij aan. Als hij alle talen zou moeten spreken van de landen waarin hij komt om zijn Stolpersteine te leggen, dat krijgt hij niet voor elkaar, dus ging het gewoon in 't Duits.
"Hoewel de achtergrond geen aanleiding tot vreugde geeft, verheug ik me er toch in dat ook hier Stolpersteine zijn gelegd. Dat er hier moeite voor werd gedaan om de slachtoffers van het Naziregime weer een naam te geven daar waar ze hebben gewoond", gaf Demnig aan. "Hoe kon het gebeuren dat zes miljoen Joden werden vermoord, en daarnaast nog vele anderen, zoals Roma- en Sintizigeuners? Het is niet te bevatten…!" Het Stolpersteine project is voor hem dan ook meer dan alleen een kunstproject. Wat dat 'meer' inhoudt maakte hij duidelijk aan de hand van een voorval uit de praktijk, toen Demnig tijdens zijn werkzaamheden op straat door een Engelse man werd aangesproken die hem vroeg waar hij mee bezig was. Na Demnigs uitleg was de Engelsman hoogst verrast. "Wat bijzonder dat een Duítse kunstenaar dít doet. Door dit gebaar kan ik voortaan weer zonder innerlijke pijn naar Duitsland toe en daarvandaan ook zonder pijn weer terugkeren naar huis". Vanwege díe speciale achtergrond wil Demnig bewust geen fabrieksmatig productieproces voor zijn Stolpersteine, maar voor elk nazislachtoffer afzonderlijk diens eigen steen handmatig vervaardigen, tot het stansen van de inscripties toe. "Routinewerk mag het daarom ook nooit worden", zei Demnig. "Elk steentje dat ik leg vertegenwoordigt een slachtoffer en als ik tijdens het leggen de leeftijden zie staan, denk ik dikwijls: 'dat had ík kunnen zijn'." Verder vertelde Demnig over de totstandkoming van het idee van de Stolpersteine en het verdere uitrollen ervan tot de internationale omvang die het project inmiddels heeft. En ook hoe hij bij het leggen van Stolpersteine in eigen land meermaals ondervindt dat de herinnering aan het oorlogsverleden en aan Nazi-Duitsland nog steeds actief wordt gemeden, en dat Demnig zeker niet overal even warm wordt onthaald, zelfs niet als hij op verzoek van het stadsbestuur zijn Stolpersteine komt leggen. Maar ook dat het bedekken van wat onder het Nazibewind heeft plaatsgehad zo ver gaat dat zelfs oudere bewoners niet weten wat zich concreet heeft afgespeeld. "Als ik hierover vertel, word ik soms eerst met ongeloof en verbazing aangekeken. Pas dan ontstaat waardering en respect voor het in gedachtenis houden van de namen van zoveel slachtoffers", aldus Demnig. En zo lang 't zó gesteld is, is er voor hem nog genoeg werk te doen.