Terreinbeheerder Marten Annema ontrafelt natuurherstel in de Middel- en Oostduinen

13 maart 2020, 14:35 Algemeen 1.749 keer gelezen

GOEDEREEDE - Dertig jaar geleden telden de Middel- en Oostduinen welgeteld één orchidee. Nu wemelt het ervan. Duizenden orchideeën geven het duingebied tussen de Kwade Hoek en Ouddorp kleur. Niet minder dan vijftien soorten laten zich bewonderen. Deze opzienbarende verandering illustreert de kentering die het natuurbeheer en de waterwinning de laatste decennia heeft doorgemaakt. De man die aan de wieg van die kentering stond én deze vormgaf, terreinbeheerder Marten Annema, schreef er een boek over: Het vroon ontrafeld.

Door Kees van Rixoort

Annema heeft vier jaar aan het boek gewerkt. De tekst, waaraan ook de wetenschappers Camiel Aggenbach en André Jansen meeschreven, is grotendeels van zijn hand. Dat geldt ook voor de vele foto’s en kaartjes in het rijk geïllustreerde werk. Het boek is bijna persklaar. De presentatie is op een nader te bepalen datum in mei.

In de aanloop naar dat moment vertelt Marten Annema over zijn boek en zijn carrière bij wat nu Evides Waterbedrijf heet. Die twee - boek en carrière – zijn nauw verweven. Het vroon ontrafeld heeft niet voor niets de ondertitel Veertig jaar waterwinning en natuurbeheer in de Middel- en Oostduinen op Goeree, al komt ook de ontstaansgeschiedenis van het gebied aan bod.

Roerdomp hoempt

Het is begin maart. De natuur komt tot leven in de Middel- en Oostduinen. "Ik heb de citroenvlinder al gezien. De roerdomp heeft al gehoempt, als een koe in de verte. Verschillende planten, waaronder stinzenplanten, bloeien al: voordat de bomen in het blad komen, anders staan ze in de schaduw." Annema noemt ook vroegeling en dwerggras, het kleinste grasje in Nederland.

Naast de roerdomp is ook de Cetti’s zanger gesignaleerd. "De vinkenslag, dat riedeltje van de vink, is alweer te horen en ook de merels, zanglijsters, koolmezen en pimpelmezen zijn begonnen. De groene specht maakt veel kabaal. Eksters zijn hun nesten aan het bouwen. En van de week zag ik een zeearend." En dan is het nog maar maart. In mei is het gebied nog veel rijker. Het is de bedoeling om dat tijdens de presentatie van Het vroon ontrafeld van dichtbij te bekijken.

De soortenrijkdom of biodiversiteit is groot in de Middel- en Oostduinen, die al ruim vijfentachtig jaar een locatie zijn voor de waterwinning. Hoe anders was dat in 1978, toen Marten Annema in het gebied aan de slag ging als terreinopziener. Op dat moment was hij bezig met een opleiding tot jachtopziener op paleis ‘t Loo en had hij al een bestaan als boer achter de rug in de Achterhoek. "Vanaf het moment dat ik weet dat ik besta ben ik in de natuur bezig."

In een spagaat

Op Goeree ging hij zich bezighouden met onderhoud en toezicht, dat laatste ook op de naleving van de regels en voorschriften op het gebied van de waterwinning. "Vanaf het begin hoorde ik commentaar op de manier waarop de waterleidingmaatschappij omging met de natuur. Veel zeldzame planten waren inderdaad verdwenen. Ik voelde mee met dat commentaar, maar het bedrijf nog niet. Dus zat ik in een spagaat."

Annema gaf zichzelf de lastige taak om het waterleidingbedrijf meer oog te laten krijgen voor de natuur. Voorzichtig, met kleine stapjes, lukte dat. Hij ging bijvoorbeeld stiekem duinvalleitjes maaien. Een belangrijke steun in de rug waren de inspanningen van de Stichting Duinbehoud en de opstelling van de provincie Zuid-Holland, vergunningverlener voor de drinkwaterwinning, die zich sterk maakte voor een verbetering van de natuur.

De omstandigheden waren gunstig genoeg om in de jaren negentig een plan te maken voor de herinrichting van de Middel- en Oostduinen. Een plan dat vanaf 2000 is uitgerold en niet alleen tot doel had de natuur te herstellen, maar ook een nieuwe vorm van waterwinning te introduceren: Open Infiltratie Nieuwe Stijl.

Flink verbeterd

"De natuur is flink verbeterd na 2000", blikt Marten Annema tevreden terug. Hij geeft het voorbeeld van de indrukwekkende orchideeënopmars – van één exemplaar in 1990 tot vele duizenden nu – en voegt er meteen aan toe dat dit alles te maken heeft met een wijze van natuurbeheer waarin de hoofdrol is weggelegd voor maaien, beweiden en het regelen van de waterstanden. Van een spagaat is geen sprake meer; Evides staat volledig achter de nieuwe aanpak en heeft deze ook opgenomen in de bedrijfsvisie.

Volgens Annema heeft het teruglopen van de konijnenpopulatie – door ziektes – ook consequenties voor het landschap. "Konijnen houden de vegetatie kort en graven holen. Ze brengen zand naar de oppervlakte en dat is weer belangrijk voor bepaalde insecten." De terreinbeheerder, die niet onderdoet voor een ecoloog, schat dat het aantal konijnen sinds de jaren 80 is afgenomen van ongeveer vijfduizend naar niet meer dan vijftig. "Minder konijnen betekent extra maaien. Daar gaan we ook de stikstofdepositie mee tegen, die hier ver boven de norm is, net als door te beweiden met koeien en door soms te plaggen."

Teer guichelheil

Hij omschrijft het gebied als "enorm rijk aan zeldzame soorten". "Maar je moet er wel veel aan doen." Al die inspanningen hebben geleid tot de terugkeer van bijvoorbeeld teer guichelheil, hondskruid, moeraswespenorchis, ongelijkbladig fonteinkruid en rond wintergroen. "Ik zou de herfstschroeforchis ook wel terug willen zien, maar dan moeten we nog korter laten begrazen", stelt Annema. "Wij beweiden bewust niet in het voorjaar om meer bloei en zaad te creëren. Dat is goed voor de insecten en de broedvogels."

In al die jaren dat hij bezig was in de Middel- en Oostduinen, is er veel kennis ontwikkeld. Kennis die Annema via een detachering bij Natuurmonumenten ook kon toepassen in de Duinen van Voorne en op de kop van Schouwen. Al die kennis is binnenkort ook beschikbaar in boekvorm: Het vroon ontrafeld. "Het vroon is een zacht glooiend duinlandschap, ontstaan door eeuwenlange beweiding", luidt de verklaring van de titel. "Het boek bespreekt welke maatregelen genomen zijn om de planten- en vogelrijkdom te herstellen. De sleutel ligt in de samenhang, die heel nauw luistert, van de waterhuishouding, de bodem, kwelstromen en het beheer. Zo ontrafelen we het vroon."

Voorintekening

Het boek is een uitgave van Evides Waterbedrijf in samenwerking met Uitgeverij Natuurmedia in Goedereede. Het is 288 pagina’s dik, zeer rijk geïllustreerd, full colour en gebonden. Bij voorintekening – tot 1 mei en uitsluitend via www.natuurmedia.nl/winkel – kost Het vroon ontrafeld 14,95 euro (afhalen in Goedereede) of 22,95 (toezending). Na 1 mei is de prijs 29,95 euro.